Błąd a podstęp – określenie granicy pomiędzy tymi wadami oświadczenia woli

Błąd a podstęp – granica pomiędzy wadami oświadczenia woli

Wprowadzenie

Granica pomiędzy błędem a podstępem w prawie cywilnym stanowi przedmiot wielu wątpliwości. Ustalenie, kiedy mamy do czynienia z błędem, a kiedy z podstępem, jest kluczowe w kontekście uchylania się od skutków oświadczenia woli. W niniejszej publikacji omówiono, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby można było mówić o podstępie lub błędzie w rozumieniu Kodeksu cywilnego, oraz jakie są różnice pomiędzy tymi wadami oświadczenia woli.

Błąd "zwykły" – regulacja z art. 84 Kodeksu cywilnego

Błąd „zwykły” umożliwia uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, jeśli dotyczy on treści czynności prawnej i jest istotny. Przesłanki te muszą być spełnione łącznie. Błąd "zwykły" ma dwa główne aspekty:

• Obiektywna istotność błędu: Ocena, czy osoba rozsądnie działająca, wiedząc o błędzie, złożyłaby oświadczenie o tej samej treści.
• Subiektywna istotność błędu: Błąd musi być istotny także z perspektywy osoby składającej oświadczenie, czyli wpływać na jej decyzję o złożeniu oświadczenia woli.

Podstęp – kwalifikowana forma błędu

Podstęp, zgodnie z art. 86 Kodeksu cywilnego, jest umyślnym działaniem mającym na celu wprowadzenie w błąd osoby składającej oświadczenie woli. Podstęp można uznać za kwalifikowaną formę błędu, gdyż wywołuje on błąd w umyśle błądzącego, a jego celem jest doprowadzenie do złożenia oświadczenia woli pod wpływem tego błędu.

Różnice między błędem a podstępem

Podstawową różnicą między błędem „zwykłym” a podstępem jest wymóg istotności błędu oraz to, czy błąd dotyczy treści czynności prawnej:

• Wymóg istotności: W przypadku błędu „zwykłego” błąd musi być istotny zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie. Natomiast w przypadku podstępu wymóg istotności błędu został złagodzony – nie musi być on obiektywnie istotny, ale zawsze będzie istotny subiektywnie, jeśli strona powołuje się na podstęp.
• Treść czynności prawnej: W przypadku podstępu nie jest konieczne, aby błąd dotyczył treści czynności prawnej. Może on dotyczyć jedynie sfery motywacyjnej składającego oświadczenie.

Złagodzenie wymogu istotności błędu w przypadku podstępu

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z podstępem, ustawodawca rezygnuje z wymogu, aby błąd był obiektywnie istotny. Oznacza to, że osoba działająca pod wpływem błędu wywołanego podstępnie może uchylić się od skutków oświadczenia woli, nawet jeśli nie działała rozsądnie. Z tego wynika, że błąd wywołany podstępnie zawsze będzie subiektywnie istotny.

Związek błędu z treścią czynności prawnej

Podstęp umożliwia uchylenie się od skutków prawnych, nawet jeśli błąd dotyczył jedynie motywacji, a nie treści czynności prawnej. W przypadku błędu „zwykłego” musi on dotyczyć treści czynności prawnej. Jednakże większość okoliczności, na które może powoływać się osoba błądząca, będzie dotyczyła treści czynności prawnej, co sprawia, że granica między tymi dwoma rodzajami wad oświadczenia woli często jest trudna do wytyczenia.

Podstęp a odpowiedzialność

Podstęp jest związany z celowym wprowadzeniem w błąd osoby składającej oświadczenie woli. Wymaga to świadomego działania lub zaniechania, gdy istnieje obowiązek powiadomienia o rzeczywistym stanie rzeczy. Zaniechanie może być traktowane jako podstęp, jeśli strona miała obowiązek poinformowania drugiej strony, np. w przypadku umów ubezpieczeniowych.

Podsumowanie

Granica między błędem a podstępem w polskim prawie cywilnym nie zawsze jest wyraźna. Podstęp jest uznawany za kwalifikowaną formę błędu „zwykłego” i choć wymogi w obu przypadkach są zbliżone, to podstęp cechuje złagodzenie wymogu obiektywnej istotności błędu oraz możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli nawet w sytuacjach, gdy błąd dotyczy jedynie motywacji, a nie treści czynności prawnej.