Rozliczenie wydatków z majątku wspólnego małżonków

Tematyka: Sąd Najwyższy, postępowanie, podział majątku wspólnego, ustanie wspólności majątkowej, roszczenia, rozporządzenie majątkiem wspólnym, małżonkowie, rozdzielność majątkowa, spór sądowy, ujednolicenie zasad orzekania

Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sąd z urzędu rozstrzyga także o roszczeniach wynikających
z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na
własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej.
Stan faktyczny
Małżonkowie M.K. i J.K. nie mieli rozdzielności majątkowej i prowadzili wspólne gospodarstwo domowe. M.K. nie
pracowała zawodowo, zajmowała się domem i dziećmi. J.K. prowadził przedsiębiorstwo „P.”, z którego dochody
przeznaczane były na potrzeby rodziny. Gdy w 2013 r. Sąd orzekł separację małżonków K., żona wniosła o podział
majątku wspólnego a J.K. nie sprzeciwiał się temu. Małżonkowie mieli jednak odmienne stanowiska co do składu
majątku wspólnego i sposobu jego podziału. Głównym przedmiotem sporu było ponad 12 mln zł stanowiących zysk
przedsiębiorstwa „P.” przekraczający kwoty wydatkowane na utrzymanie rodziny.
Sąd I instancji w zasadzie nie wypowiedział się co do tego problemu, natomiast Sąd II instancji uznał, że sąd
powinien w tej kwestii działać z urzędu. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że ciężar dowodu co do sposobu
zużycia środków pochodzących z majątku wspólnego spoczywa na małżonku, który tymi środkami dysponuje.
Z uwagi na wysokość spornej kwoty za niewystarczające uznano zdawkowe wyjaśnienia J.K., jako zarządzającego
przedsiębiorstwem, że środki te zostały zużyte w trakcie trwania wspólności majątkowej. Sąd stwierdził, że skoro J.K.
nie przedstawił szczegółowego rozliczenia to środki te zostały przez niego zawłaszczone.
W skardze kasacyjnej J.K. stwierdził, że Sąd II instancji orzekł o rozliczeniu kwot wydatkowych przez niego
z dochodów z majątku wspólnego pomimo niezgłoszenia żądania w postępowaniu przed Sądem I instancji
a rozszerzenie żądania na etapie postępowania apelacyjnego jest niedopuszczalne. J.K. dowodził, że sąd nie może
z urzędu rozstrzygać o roszczeniu z tytułu nieuprawnionego, czyli bez zgody drugiego małżonka, zbycia bądź
roztrwonienia przed datą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej składników majątku wspólnego. Roszczenie to
ma charakter odszkodowawczy, a orzekanie o nim następuje wyłącznie na żądanie.
Pytanie prawne
Sąd Najwyższy uznał, że przy ocenie zasadności zarzutów skargi kasacyjnej wyłoniło się zagadnienie prawne
wymagające rozstrzygnięcia przez powiększony skład: czy w postępowaniu o podział majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (art. 567 § 1 i 3 w zw. z art. 684 KPC) sąd z urzędu
rozstrzyga także o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku
wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej
małżeńskiej?
W orzecznictwie nie budzi wątpliwości możliwość rozliczenia w postępowaniu działowym konsekwencji
nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne
potrzeby. Problematyczne jest jednak wskazanie najbardziej adekwatnej materialnoprawnej podstawy tego typu
rozliczeń. W niektórych rozstrzygnięciach akcentuje się odszkodowawczy charakter roszczenia a jako podstawę
prawną wskazuje się art. 415 KC (zob. postanowienie SN z 17.10.2019 r., IV CSK 259/18,
). Drugi pogląd
opiera się na założeniu, że nie można przypisywać małżonkowi dokonującemu czynności dotyczącej majątku
wspólnego cechy bezprawności. W rezultacie w razie samowolnego dysponowania środkami wchodzącymi w skład
majątku wspólnego przez jednego z małżonków należy stosować w drodze analogii art. 45 KRO i roszczenie takie
należy traktować tak jak roszczenie o zwrot wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego
z małżonków (zob. postanowienie SN z 12.5.2016 r., IV CSK 600/15,
). W niektórych orzeczeniach sądy
odwołują się kumulatywnie do art. 415 KC i art. 45 KRO stosowanego per analogiam (zob. postanowienie SN
z 22.1.2021 r., III CSKP 24/21,
).
Wątpliwości budzi też to, czy sąd dokonujący podziału majątku wspólnego dokonuje rozważanych rozliczeń jedynie
na wniosek uprawnionego uczestnika i w granicach tego żądania (art. 321 § 1 w zw. z art. 13 § 2 KPC), a jeśli tak, to
jakim wymaganiom żądanie to powinno odpowiadać i czy zostało ono in casu zgłoszone, czy też zgłoszenie tego
żądania nie jest konieczne, a sąd dokonuje rozważanych rozliczeń z urzędu. SN podkreślił, że postępowanie
o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami nie zostało unormowane w KPC
w sposób całościowy, w zakresie nieunormowanym stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu o dział spadku
a uzupełniająco także przepisy o postępowaniu o zniesienie współwłasności. W przypadku postępowania o podział
majątku po ustaniu wspólności na podstawie art. 567 § 1 KPC sąd rozstrzyga o żądaniu ustalenia nierównych
udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego

na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi wyłącznie na wniosek (zob. uchwała SN [7]
z 27.2.2019 r., III CZP 30/18,
). Również na gruncie art. art. 618 § 1 i art. 686 KPC przyjęto, że sąd rozstrzyga
o wskazanych w nich roszczeniach wyłącznie na żądanie zainteresowanego (zob. uchwała SN z 6.3.2015 r., III CZP
115/14,
).
SN w uzasadnieniu pytania prawnego stwierdził, że właściwe byłoby ujednolicenie zasad orzekania o roszczeniach
powstających między małżonkami w związku z funkcjonowaniem ustroju wspólności majątkowej nie tylko bez
względu na kierunek transferu majątkowego, lecz także to, czy do wydatku doszło przed ustaniem wspólności
majątkowej, czy też po jej ustaniu, lecz przed dokonaniem podziału majątku. Należałoby więc przyjąć, że
o roszczeniach z tytułu wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz zrównanych z nimi
roszczeniach z tytułu nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikiem majątku wspólnego przez jednego
z małżonków na własne potrzeby sąd orzeka wyłącznie na wniosek. Jak stwierdzono odmienne stanowisko nie ma
racjonalnego uzasadnienia w naturze tych roszczeń i nie sprzyja przejrzystości postępowania o podział majątku
wspólnego. Utrudnia także podjęcie obrony drugiemu z uczestników, materiał dowodowy nie zawsze pozwala
bowiem precyzyjnie określić, czy określone wydatki zostały dokonane z majątku wspólnego jeszcze przed ustaniem
wspólności, czy też po jej ustaniu.
Stanowisko SN
SN orzekając w składzie 7-osobowym uznał, że sąd orzekający w postępowaniu o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami ma obowiązek z urzędu rozstrzygać także
o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez
jednego z małżonków na własne potrzeby, do których doszło jeszcze przed ustaniem wspólności majątkowej
małżeńskiej. W uzasadnieniu uchwały zaznaczono, że rola sądu w postępowaniu nieprocesowym, jakim jest podział
majątku, jest inna niż w postępowaniu procesowym. Interes społeczny przemawia za tym, aby sąd nawet bez
wniosku zainteresowanego małżonka badał również kwestię rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez
jednego z małżonków na własne potrzeby a ze szkodą dla drugiego małżonka. SN podkreślił, że argumentacja
dotycząca spowolnienia postępowania nie może przeważyć nad rzetelnością postępowania, w szczególności gdy
dotyczy to istotnych interesów uczestników postępowania.
Uchwała SN (7) z 14.5.2024 r., III CZP 38/23,

Sąd Najwyższy uznał, że sąd orzekający w postępowaniu o podział majątku wspólnego ma obowiązek z urzędu rozstrzygać także o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby, do których doszło jeszcze przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej. Decyzja ta wynika z troski o rzetelność postępowania i ochronę interesów uczestników procesu.