Sądowe oświadczenie konsumenta

TSUE potwierdził, że konsument nie musi składać przed sądem sformalizowanego oświadczenia jako warunku do dochodzenia roszczeń związanych z klauzulami abuzywnymi. Sądowe spory w Polsce, dotyczące klauzul abuzywnych, budziły wątpliwości co do skutków prawnych nieważności umowy oraz konieczności złożenia przez konsumenta oświadczenia. Zgodnie z orzecznictwem TS, konsument nie musi składać sformalizowanego oświadczenia przed sądem w celu korzystania z ochrony przewidzianej w dyrektywie 93/13/EWG.

Tematyka: TSUE, konsument, klauzule abuzywne, dyrektywa 93/13/EWG, oświadczenie konsumenta, orzecznictwo TS, skutki prawne, Polskie sądy, ochrona konsumenta

TSUE potwierdził, że na konsumenta nie można nałożyć obowiązku złożenia przed sądem sformalizowanego
oświadczenia, jako warunku dochodzenia roszczeń wynikających z dyrektywy 93/13/EWG. Ma to miejsce nie
tylko w tzw. sprawach frankowych, ale wszelkich sprawach, w których konsument powołuje się na klauzule
abuzywne w umowie z przedsiębiorcą, a które są objęte zakresem dyrektywy 93/13/EWG.
Stan faktyczny
Polski spór pomiędzy konsumentami a bankiem wynikał z klauzul abuzywnych w tzw. umowie frankowej. Wątpliwości
Sądu Okręgowego w Warszawie (sąd odsyłający) dotyczyły wykładni czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady
93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr
95, s. 29) w kontekście skutków prawnych stwierdzenia nieważności takiej umowy i wykładni sądowej prawa
krajowego, zgodnie z którą skutki prawne wiążące się ze stwierdzeniem nieważności owej umowy w całości są
uzależnione od spełnienia przez tego konsumenta warunku zawieszającego, a mianowicie złożenia oświadczenia, że
nie zgadza się na utrzymanie w mocy nieuczciwych warunków umownych, zgadza się na wyłączenie ich stosowania
oraz rozumie i akceptuje wynikające z tego konsekwencje, obejmujące potencjalnie nieważność całej umowy.
Stanowisko TS
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 krajowe sądy są zobowiązane do wyłączenia stosowania nieuczciwych
warunków umownych, aby nie wywierały one, w sytuacji braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego
skutków. Jednakże zastrzeżona dla konsumenta możliwość sprzeciwienia się stosowaniu dyrektywy 93/13/EWG,
zdaniem TS, nie może być rozumiana w ten sposób, że nakłada na niego, w celu dochodzenia praw, które wywodzi
on z tej dyrektywy, pozytywny obowiązek powołania się na przepisy tej dyrektywy w drodze sformalizowanego
oświadczenia złożonego przed sądem (wyrok z 7.12.2023 r., mBank (Oświadczenie konsumenta), C-140/22,
,
pkt 56). Możliwość ta polega bowiem wyłącznie na pozostawionej konsumentowi, po poinformowaniu go przez sąd
krajowy, możliwości niepodnoszenia o nieuczciwym i niewiążącym charakterze warunku umownego, wyrażając w ten
sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek umowny (wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18,
, pkt 53). Możliwość podjęcia takiej czynności, która stanowi zrzeczenie się możliwości powołania się na
ochronę przewidzianą w dyrektywie 93/13/EWG, oznacza, że konsument korzysta od razu z tej ochrony (wyrok C-
140/22, pkt 57).
Z orzecznictwa TS wynika, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG wymaga, aby nieuczciwe warunki nie były wiążące
dla konsumentów, przy czym taki skutek nie może zostać zawieszony albo uzależniony od spełnienia
przesłanek przewidzianych przez krajowe prawo lub wynikających z krajowego orzecznictwa (wyrok C-140/22,
pkt 53, 55). Ponadto TS wskazał, że takiej wykładni sprzeciwia się również obowiązek wyłączenia stosowania przez
sąd krajowy, w razie potrzeby z urzędu, nieuczciwych warunków umownych, tak aby nie wywierały one wiążących
skutków wobec konsumenta, i to nawet w braku stawiennictwa konsumenta.
Trybunał podkreślił, że nałożenie na konsumenta obowiązku złożenia sformalizowanego oświadczenia w celu
dochodzenia roszczeń mogłoby także podważyć odstraszający skutek, jaki art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1
dyrektywy 93/13/EWG zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków istniejących w umowach
zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami (wyrok TS z 21.12.2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-
307/15 i C-308/15,
, pkt 63). Zachęcałoby to przedsiębiorców do odrzucania pozasądowych żądań
konsumentów mających na celu stwierdzenie nieważności nieuczciwych warunków, zważywszy, że są oni
zobowiązani, w celu dochodzenia swoich praw wynikających ze wspomnianej dyrektywy, do złożenia
sformalizowanego oświadczenia przed sądem (wyrok C-140/22, pkt 61). Wobec powyższego TS uznał, że art. 6 ust.
1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w kontekście uznania
nieważności w całości umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję bankową ze względu
na to, iż umowa ta zawiera nieuczciwy warunek, bez którego nie może ona dalej obowiązywać, stoją one na
przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą wykonywanie praw, które konsument wywodzi z tej
dyrektywy, jest uzależnione od złożenia przez tego konsumenta przed sądem oświadczenia, w którym twierdzi on, po
pierwsze, że nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, że jest świadomy z jednej strony
faktu, że nieważność danego warunku pociąga za sobą nieważność danej umowy, a z drugiej – konsekwencji tego
uznania nieważności, i po trzecie, że wyraża zgodę na uznanie tej umowy za nieważną (wyrok C-140/22, pkt 65).
Trybunał podkreślił, że podobnie jak art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoją na przeszkodzie temu, by
korzystanie z praw, które konsument wywodzi z tej dyrektywy, było uzależnione od złożenia przez tego konsumenta
przed sądem krajowym oświadczenia takiego jak to, o którym mowa w pkt 65 wyroku C-140/22 – sprzeciwiają się one
również, z tych samych powodów, mutatis mutandis, co powody wskazane w pkt. 53, 55 i 58–61 wyroku C-140/22,

temu, aby skutki prawne związane ze stwierdzeniem nieważności w całości umowy zawartej przez
konsumenta z przedsiębiorcą były uzależnione od warunku zawieszającego, aby konsument ten złożył takie
oświadczenie przed sądem krajowym. Trybunał przyznał, że do państw członkowskich należy określenie za pomocą
prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku zawartego
w umowie i w ramach których następują konkretne skutki tego stwierdzenia. Jednakże takie stwierdzenie powinno
umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego
nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez
przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek (wyrok TS z 25.6.2023 r.,
Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C-520/21,
, pkt 61).
Reasumując TS orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób,
iż w kontekście stwierdzenia nieważności w całości zawartej z konsumentem przez instytucję bankową
umowy kredytu na zakup nieruchomości ze względu na to, że ta umowa zawiera nieuczciwy warunek, bez
którego nie może ona dalej obowiązywać – stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego,
zgodnie z którą skutki prawne wiążące się ze stwierdzeniem nieważności owej umowy w całości są
uzależnione od spełnienia przez tego konsumenta warunku zawieszającego. Oznaczającego obowiązek
złożenia przez tego konsumenta przed sądem krajowym oświadczenia, w drodze którego wskaże, po
pierwsze, że nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, że jest świadomy, z jednej
strony, iż nieważność owego warunku pociąga za sobą stwierdzenie nieważności umowy kredytu na zakup
nieruchomości, a z drugiej strony – skutków tego stwierdzenia nieważności oraz po trzecie, że wyraża zgodę
na stwierdzenie nieważności tej umowy.

Komentarz
Z niniejszego wyroku jednoznacznie wynika, że polskie sądy nie mogą interpretować skutków prawnych orzeczenia
nieważności umowy konsumenckiej zgodnie ze stanowiskiem przedstawionym przez Sąd Najwyższy w uchwale
z 7.5.2021 r., III CZP 6/21,
. Zgodnie z nim skutki związane ze stwierdzeniem nieważności niedozwolonego
postanowienia umownego (art. 3851 § 1 KC) pozostają zawieszone do chwili złożenia przez konsumenta
oświadczenia, w którym stwierdzi, po pierwsze, że nie wyraża zgody na utrzymanie tego warunku w mocy, po drugie,
że jest świadomy z jednej strony, że nieważność owego warunku powoduje stwierdzenie nieważności tej umowy,
a z drugiej strony – skutków tego stwierdzenia nieważności oraz po trzecie, wyraża zgodę na stwierdzenie
nieważności tej umowy. W konsekwencji tej uchwały SN dopóki konsument nie złoży takiego oświadczenia lub nie
potwierdzi, że zgadza się na utrzymanie niedozwolonego postanowienia umowy, żadna z jej stron nie może
skutecznie domagać się spełnienia świadczenia wynikającego z umowy ani zwrotu świadczenia wykonanego na
podstawie nieuczciwego warunku umownego.
Z niniejszego wyroku wynika, że wykładnia prawa krajowego przyjęta przez SN, zgodnie z którą w celu dochodzenia
praw, które wywodzi z dyrektywy 93/13/EWG, konsument jest zobowiązany do złożenia przed sądem owego
oświadczenia narusza tę dyrektywę, będąc niezgodna z wysokim poziomem ochrony interesów konsumenta w niej
zagwarantowanym. Konsument, który nie złożył takiego jak ww. oświadczenie, nie byłby w stanie uzyskać ochrony
prawnej uregulowanej w tej dyrektywie i transponującym ją polskim prawie, pomimo zawarcia klauzul abuzywnych
w umowie, której jest stroną. Trybunał uzasadnił swoje stanowisko powołując się na wyrok w polskiej sprawie (wyrok
C-140/22). Trybunał trafnie przyjął, że wykładnię prawa Unii, o którą zwrócił się sąd odsyłający, można wywieść
w sposób jednoznaczny z tego wyroku i zastosował art. 99 regulaminu postępowania (TS może wówczas na wniosek
sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia
z uzasadnieniem).

Postanowienie TS z 3.5.2024 r., BNP Paribas Bank Polska, C-348/23,

Trybunał potwierdził, że obowiązek złożenia sformalizowanego oświadczenia przez konsumenta w sprawach dotyczących klauzul abuzywnych byłby sprzeczny z ideą dyrektywy 93/13/EWG. Polskie sądy nie mogą wymagać takiego oświadczenia od konsumentów, co zostało potwierdzone przez TS. Wprowadzenie takiego obowiązku mogłoby naruszyć prawa konsumentów i zmniejszyć skuteczność ochrony przewidzianej w dyrektywie.