Reżim postępowania z powództwem oczywiście bezzasadnym tylko w procesie
Sąd Najwyższy w sprawie zakończonej postanowieniem uznał, że uproszczony tryb postępowania, w którym z pozwu wynika oczywista bezzasadność powództwa nie ma zastosowania do wniosku wszczynającego postępowanie w trybie nieprocesowym. Artykuł prezentuje analizę decyzji Sądu Najwyższego oraz argumentację prawną dotyczącą reżimu postępowania z powództwem oczywiście bezzasadnym w kontekście postępowania nieprocesowego.
Tematyka: Sąd Najwyższy, postępowanie, powództwo oczywiście bezzasadne, reżim postępowania, tryb nieprocesowy, Sąd Rejonowy, Sąd Okręgowy, skarga kasacyjna
Sąd Najwyższy w sprawie zakończonej postanowieniem uznał, że uproszczony tryb postępowania, w którym z pozwu wynika oczywista bezzasadność powództwa nie ma zastosowania do wniosku wszczynającego postępowanie w trybie nieprocesowym. Artykuł prezentuje analizę decyzji Sądu Najwyższego oraz argumentację prawną dotyczącą reżimu postępowania z powództwem oczywiście bezzasadnym w kontekście postępowania nieprocesowego.
Sąd Najwyższy w sprawie zakończonej postanowieniem uznał, że uproszczony tryb postępowania, w którym z pozwu wynika oczywista bezzasadność powództwa nie ma zastosowania do wniosku wszczynającego postępowanie w trybie nieprocesowym. W postępowaniu nieprocesowym nie stosuje się też konsekwencji wynikających z art. 3911 KPC i art. 3982 § 4 KPC. Stan faktyczny Sąd Rejonowy w Choszczynie (dalej: SR), na posiedzeniu niejawnym oddalił wniosek J.S i E.S. o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości objętej wnioskiem, bez wzywania zainteresowanych do udziału w sprawie. SR stwierdził, że treść wniosku jest jednoznaczna i wskazuje, że wnioskodawcy posiadali nieruchomość objętą wnioskiem jako dzierżawcy, a nie jako posiadacze samoistni. Wnioskodawcy uiszczali opłatę za dzierżawę. SR z urzędu jest wiadome, że uprzednio oddalono apelację od wyroku uwzględniającego powództwo przeciwko wnioskodawcom o zapłatę wynagrodzenia za dzierżawę nieruchomości objętej wnioskiem. SR, mając na względzie treść wniosku i fakty znane z urzędu, uznał wniosek za oczywiści bezzasadny. Zdaniem sądu w zakresie nieobjętym art. 514 § 2 KPC, na podstawie art. 13 § 2 KPC, w trybie nieprocesowym stosuje się art. 191 1 KPC. Uzasadnienie postanowienia zostało sporządzone z urzędu i doręczone wnioskodawcom (art. 1911 § 4 w związku z art. 13 § 2 KPC). Apelację złożyli wnioskodawcy. Sąd Okręgowy w Szczecinie (dalej: SO), postanowieniem z 12.7.2022 r. oddalił apelację. Postanowienie zapadło na posiedzeniu niejawnym, po uprzednim wezwaniu do udziału w postępowaniu aktualnych właścicieli nieruchomości. Wnieśli oni o oddalenie wniosku, wskazując na oczywistą bezzasadność zarówno wniosku, jak i apelacji. Postanowienie SO zaskarżyli skargą kasacyjną wnioskodawcy, zarzucając naruszenie art. 172 § 1 i 2 w związku z art. 336 KC przez ich błędną wykładnię, a także art. 514 § 2 i art. 1911 § 2 i § 4 w związku z art. 13 § 2 KPC przez ich niesłuszne zastosowanie w sytuacji, w której wniosek nie był oczywiście bezzasadny. Stanowisko Sądu Najwyższego SN odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. W ramach rozważań nad dopuszczalnością złożenia skargi kasacyjnej w sprawie, SN odniósł się do zagadnienia, czy w postępowaniu prowadzonym w trybie nieprocesowym mają zastosowanie przepisy regulujące instytucję „powództwa oczywiście bezzasadnego”. Regulacja została wprowadzona ustawą z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469; dalej: ZmKPC19) i jest stosowana jeżeli z treści pozwu i załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a także faktów, o których mowa w art. 228 KPC, wynika oczywista bezzasadność powództwa. Stwarza to, w zakresie postępowania przed sądem pierwszej instancji, możliwość m.in. oddalenia powództwa na posiedzeniu niejawnym, bez uprzedniego doręczenia pozwu osobie wskazanej jako pozwany (art. 191 1 § 3 KPC) i ograniczenie uzasadnienia wyroku do wyjaśnienia, z jakich przyczyn powództwo zostało uznane za oczywiście bezzasadne (art. 191 1 § 4 KPC). Co do rozpoznania apelacji, odstępstwa od ogólnych reguł pozwalają na uczynienie tego na posiedzeniu niejawnym, bez konieczności doręczania odpisu apelacji pozwanemu i rozpoznania wniosków w niej zawartych. Rozpoznanie sprowadza się do oceny, czy powództwo jest oczywiście bezzasadne w rozumieniu art. 1911 § 1 KPC. Jeżeli pozew nie spełnia tej przesłanki sąd ma obowiązek orzec kasatoryjnie. Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna (art. 3982 § 4 KPC). Przepis ustanawia wyłączenie skargi kasacyjnej o szczególnym charakterze. Nie zależy ono od przedmiotu sprawy (żądanie i treść skarżonego rozstrzygnięcia), lecz wynika ono z oceny prawnej powództwa przez sąd. Oznacza to, że SN nie ma możliwości, z zastrzeżeniem art. 3982 § 5 pkt 2 KPC, merytorycznej oceny, czy powództwo jest oczywiście bezzasadne i zastosowanie regulacji art. 1911 i art. 3911 KPC było prawidłowe. SN wskazał, że dopuszczalność skargi kasacyjnej ograniczają: kryterium przedmiotowe i kryterium wartości przedmiotu zaskarżenia. Dotyczą one obu trybów postępowania. Ograniczenia we wniesieniu skargi kasacyjnej mają charakter wyjątku, ponieważ wpływają na ustrojowe funkcje SN. Dotyczy to tym bardziej nietypowych wyłączeń spod kontroli kasacyjnej, które ustawa wiąże z określoną, kwalifikowaną oceną prawną powództwa. Powoduje to ścisłą, deklaratywną interpretację art. 3982 § 4 KPC i ograniczenia tej regulacji tylko do takich sytuacji, w których żądanie powoda zostało w sposób niebudzący żadnych wątpliwości oddalone w reżimie art. 1911 i art. 3911 KPC. SN wskazał, że KPC nie stawia wymogu, aby kwalifikacja powództwa jako oczywiście bezzasadnego była elementem sentencji wyroku. Stosowanie tego reżimu (art. 1911 i art. 3911 KPC) musi mieć jednoznaczny wyraz w motywach orzeczenia. Nie wystarcza wartościująca ocena, że powództwo jest oczywiście bezzasadne, ale konieczne jest aby sąd odwołał się w uzasadnieniu do art. 1911 KPC (art. 3911 KPC), wskazując wprost, że oddalenie powództwa (apelacji) następuje w tym reżimie. Odnosząc się do dopuszczalności stosowania art. 398 2 § 4 i 5 KPC w postępowaniu nieprocesowym, SN wskazał, że tryb postępowania nieprocesowego jest autonomiczny, ale jego regulacja nie jest pełna i stosuje się w nim odpowiednio przepisy o procesie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 13 § 2 KPC). Powoduje to liczne wątpliwości interpretacyjne. SN wskazał, że również w postępowaniu nieprocesowym, konieczne są mechanizmy łagodzące problem bezzasadnych żądań (wniosków), jednak należy przyjąć, że regulacje art. 1911, art. 3911 i art. 3982 § 4 i 5 KPC w świetle art. 13 § 2 KPC nie mają zastosowania w postępowaniu nieprocesowym. Przeciwko stosowaniu art. 1911 KPC w trybie nieprocesowym przemawia umiejscowienie przepisu w przepisach ogólnych o procesie przy jednoczesnym pozostawieniu bez zmian art. 514 § 2 KPC. Pomimo różnic, założenia i cele rozwiązań ustanowionych w art. 514 § 2 KPC i art. 1911 KPC są identyczne. Różnice - wyrażone w zakresie zastosowania - polegają na tym, że w art. 514 § 2 KPC jest on ograniczony do przyczyn oddalenia wniosku (brak uprawnienia wnioskodawcy). Krąg osób uprawnionych do złożenia wniosku jest w tym przepisie ograniczony z mocy prawa. Norma prawna art. 1911 KPC nie zawiera tego rodzaju obostrzeń. Przepis art. 514 § 2 KPC jest zawężony do postępowania przed sądem pierwszej instancji i oddalenie wniosku z powodu oczywistego braku uprawnienia wnioskodawcy nie ma konsekwencji w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym (zasady ogólne). Przepis art. 514 § 2 KPC stanowi dla postępowania nieprocesowego regulację pełną, co oznacza, że w tym trybie postępowania nie jest możliwe oddalenie wniosku jako oczywiście bezzasadnego z innych przyczyn, ani w inny sposób niż zostało to określone w tym przepisie. Taki charakter art. 514 § 2 KPC powoduje, że przepis ten należy uznać za unormowanie, w prawdzie wcześniejsze, ale szczególne wobec art. 1911 KPC, które stoi na przeszkodzie zastosowaniu drugiego z tych przepisów, i to w całym zakresie. Konsekwentnie nie stosuje się w postępowaniu nieprocesowym art. 3911 i art. 3982 § 4 i 5 KPC. Dopuszczalność stosowania art. 1911, art. 3911 i art. 3982 § 4 i 5 KPC w postępowaniu nieprocesowym należy rozpatrywać jako całość, bowiem odnoszą się do regulacji instytucji, jaką jest powództwo oczywiście bezzasadne. SN wskazał, że skarga kasacyjna w sprawie jest dopuszczalna. Jeżeli w postępowaniu nieprocesowym nie stosuje się art. 1911 KPC z uwagi na regulację szczególną zawartą w art. 514 § 2 KPC, to konsekwentnie art. 3982 § 4 i 5 w związku z art. 13 § 2 KPC nie ma zastosowania w sprawie i nie rzutuje na dopuszczalność skargi kasacyjnej w postępowaniu nieprocesowym. Przemawiają za tym również argumenty celowościowe, związane ze specyfiką postępowania nieprocesowego. Postępowanie z powództwem oczywiście bezzasadnym prowadzi do wydania wyroku wobec osoby, której nie doręczono pozwu ani wyroku (prawomocność materialna). Podstawą jest tu cecha procesu, czyli kontradyktoryjność interesów oraz założenie, że w razie oddalenia powództwa nie jest zagrożony interes pozwanego. Postępowanie nieprocesowe cechuje natomiast wielopodmiotowość i wielokierunkowość interesów uczestników. Skutki orzeczenia oddalającego wniosek jako oczywiście bezzasadny mogą dotyczyć nieokreślonego kręgu zainteresowanych, a rozstrzygnięcie mogłoby być sprzeczne z ich interesem. Interes osób zainteresowanych może być przeciwstawny do żądania wnioskodawcy, ale może być z nim spójny. Nadto w postępowaniu nieprocesowym, twierdzenia faktyczne o zasadności wniosku wskazywane są nie tylko w jego treści, ale mogą być powoływane przez innych uczestników po doręczeniu wniosku. Cechy powyższe różnicujące postępowanie procesowe i nieprocesowe, powodują że badanie złożonego wniosku wszczynającego postępowanie na podstawie twierdzeń tego wniosku bez wysłuchania zainteresowanych jest sprzeczne z istotą trybu nieprocesowego. SN podkreślił, że oddalenie wniosku ze skutkami prawomocności materialnej wobec zainteresowanych, którzy systemowo mieliby zostać pozbawieni możliwości uczestniczenia w postępowaniu, naruszałoby w sposób oczywisty art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w aspekcie prawa do wysłuchania. Komentarz Postanowienie SN omawia szeroko regulację instytucji procesowej jaką jest powództwo oczywiście bezzasadne. Przedstawia jego charakterystykę materialną i proceduralną w postępowaniu procesowym. Na tym tle SN zaprezentował szeroką argumentację prawną wskazującą, że reżim prawny postępowania z powództwem oczywiście bezzasadnym nie ma zastosowania do wniosku wszczynającego postępowanie w trybie nieprocesowym. Podkreślił i wykazał, że przepis art. 514 § 2 KPC stanowi dla postępowania nieprocesowego regulację pełną, a regulacje art. 1911, art. 3911 i art. 3982 § 4 i 5 KPC w świetle art. 13 § 2 KPC nie mają zastosowania w postępowaniu nieprocesowym. Postanowienie SN z 18.4.2024 r., I CSK 695/23,
Sąd Najwyższy podkreślił, że regulacje dotyczące powództwa oczywiście bezzasadnego nie mają zastosowania w postępowaniu nieprocesowym. Decyzja SN stanowi istotne wyjaśnienie zakresu stosowania reżimu postępowania z powództwem oczywiście bezzasadnym w różnych typach postępowań sądowych.