Zakres kognicji Sądu Najwyższego w sprawie dotyczącej wyroku kasatoryjnego

Tematyka: Zakres kognicji, Sąd Najwyższy, wyrok kasatoryjny, postępowanie zażaleniowe, nierozpoznanie istoty sprawy, apelacja pełna

W postępowaniu wywołanym zażaleniem strony, skierowanym na podstawie art. 3941 § 11 KPC przeciwko
uchyleniu przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania, ocenie podlega jedynie prawidłowość zakwalifikowania przez sąd odwoławczy określonej
sytuacji procesowej jako odpowiadającej powołanej przez ten sąd podstawie orzeczenia kasatoryjnego –
wskazał SN.
Stan faktyczny
Powód domagał się zasądzenia od pozwanego wynagrodzenia za roboty dodatkowe w związku z realizacją umowy
o roboty budowlane. Podstawy prawnej roszczeń upatrywał w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu. Pozwany
wniósł o oddalenie powództwa w całości, podnosząc, że wierzytelność objęta pozwem została przez pozwanego
zaspokojona w drodze potrącenia wzajemnej wierzytelności z tytułu kar umownych, dokonanego przed wszczęciem
postępowania.
Stanowisko SO
Wyrokiem z 15.12.2022 r., VIII GC 310/22, SO w Szczecinie uwzględnił wytoczone powództwo w zakresie należności
głównej w całości. Uznał, że zarzut potrącenia zgłoszony przez pozwanego był niedopuszczalny. Jego skuteczność
ograniczona jest jedynie do przypadków objętych dyspozycją art. 203 1 KPC, natomiast w sprawie nie ziściła się
żadna z przesłanek zawartych w tym przepisie. Z tego względu pominął zgłoszone wnioski dowodowe z osobowych
źródeł i z opinii biegłego sądowego na okoliczności związane m.in. z roszczeniami przedstawionymi do potrącenia.
Apelację od wyroku SO wywiódł pozwany, zaskarżając go w części uwzględniającej powództwo oraz rozstrzygającej
o kosztach postępowania.
Stanowisko SA
SA w Szczecinie wyrokiem z 26.10.2023 r., I AGa 10/23, uchylił wyrok SO w zaskarżonej części, przekazując sprawę
do ponownego rozpoznania. Uznał, że apelacja pozwanego doprowadziła do konieczności wydania wyroku
o charakterze kasatoryjnym, bowiem SO nie rozpoznał istoty sprawy. W ocenie SA podniesiony przez pozwanego
zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności był dopuszczalny w rozumieniu art. 2031 KPC.
W związku z przyjęciem – odmiennie niż SO – dopuszczalności zarzutu potrącenia, zachodziła konieczność
dokonania merytorycznej oceny jego skuteczności w świetle przepisów prawa materialnego. Badanie dopiero
w postępowaniu apelacyjnym istnienia wierzytelności objętej dopuszczalnym zarzutem potrącenia, a więc zasadności
tego zarzutu, ograniczałoby prawa obu stron do zachowania prawa do instancji odwoławczej. Koniecznym było
uchylenie zaskarżonego orzeczenia w zakresie jego zaskarżenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
na podstawie art. 386 § 4 KPC.
Zażalenie od wyroku SA do SN w trybie przewidzianym w art. 3941 § 11 KPC wywiódł powód, domagając się
uchylenia wyroku SA i przekazania mu sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzucił naruszenie art. 386 § 4 KPC
przez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji gdy:
1. SA naruszył art. 2031 § 1 KPC dokonując ustalenia, że zgłoszony zarzut potrącenia był dopuszczalny z uwagi na
uprawdopodobnienie wierzytelności dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, choć SA nie
wypowiedział się kategorycznie, jaka kwota kar umownych została uprawdopodobniona i czy taka kwota została
skutecznie przedstawiona do potrącenia z roszczeniem dochodzonym pozwem, ani nie zakwestionował oceny
uprawdopodobnienia dokonanej przez SO oraz;
2. SO rozpoznał istotę sprawy i zbadał zarzut potrącenia w sposób pozwalający na ustalenie, że pozwany nie
wykazał wierzytelności przedstawionej do potrącenia, a także uznał niedopuszczalność zarzutu potrącenia oraz
brak materialnoprawnej i faktycznej podstawy naliczania kar umownych przedstawionych do potrącenia.
Stanowisko SN
SN postanowieniem z 8.3.2024 r., III CZ 16/24,
, oddalił zażalenie. Uzasadniając swoje stanowisko wskazał,
że w obowiązującym modelu apelacji pełnej rola sądu drugiej instancji nie ogranicza się jedynie do samego aktu

kontroli zaskarżonego rozstrzygnięcia, ale obejmuje także powinność merytorycznego rozpoznania sprawy. Celem
postępowania apelacyjnego jest bowiem ponowne i wszechstronne merytoryczne rozpoznanie sprawy. Odbywa się
ono przy zastosowaniu właściwych przepisów postępowania, tj. przepisów regulujących postępowanie apelacyjne,
a gdy brak takich przepisów, przy zastosowaniu unormowań dotyczących postępowania przed sądem pierwszej
instancji (art. 391 § 1 KPC). Zgodnie z art. 382 KPC, sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego
w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Z tak ukształtowanego zakresu kompetencji
sądu drugiej instancji oraz treści art. 386 § 2 i 4 KPC wynika, że postępowanie to - co do zasady - powinno
zakończyć się wydaniem orzeczenia kończącego postępowanie.
W postępowaniu wywołanym zażaleniem strony, skierowanym na podstawie art. 394 1 § 11 KPC przeciwko uchyleniu
przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, ocenie
podlega jedynie prawidłowość zakwalifikowania przez sąd odwoławczy określonej sytuacji procesowej jako
odpowiadającej powołanej przez ten sąd podstawie orzeczenia kasatoryjnego. Ocena ta nie obejmuje natomiast
zarówno merytorycznego stanowiska prawnego sądu drugiej instancji, jak i prawidłowości zastosowania przepisów
prawa procesowego, które nie odnoszą się do kwalifikacji powstałej sytuacji procesowej w kontekście przesłanek
z art. 386 § 4 KPC.
Nie można zatem podzielić stanowiska skarżącego w zakresie, w jakim zmierzał do dokonania w postępowaniu
zażaleniowym merytorycznej oceny apelacji pozwanego i wyroku SO. W ramach kognicji wyznaczonej art. 394 1 § 11
KPC SN sprawdza jedynie, czy rzeczywiście doszło do nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy,
albo czy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Wszelkie inne wady,
dotyczące naruszeń prawa materialnego, czy też procesowego (poza nieważnością postępowania - art. 386 § 2
KPC), nie uzasadniają uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania i powinny być
w systemie apelacji pełnej załatwiane bezpośrednio w postępowaniu apelacyjnym.
SN podkreślił, że pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość rozstrzygnięcia,
polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem
sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania przez ten Sąd materialnej podstawy żądania albo oceny merytorycznych
zarzutów strony przy bezpodstawnym przyjęciu, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa
unicestwiająca roszczenie. Nierozpoznanie istoty sprawy ma miejsce także w razie dokonania przez sąd pierwszej
instancji oceny prawnej żądania bez ustalenia podstawy faktycznej, co wymagałoby czynienia kluczowych ustaleń po
raz pierwszy w instancji odwoławczej; respektowanie uprawnień stron wynikających z zasady dwuinstancyjności
postępowania sądowego uzasadnia w takich wypadkach uchylenie orzeczenia.
Uchylenie wyroku z powodu nierozpoznania istoty sprawy będzie uzasadnione m.in. wtedy, gdy sąd pierwszej
instancji nie zbada podstaw pozwu, nie przeprowadzi w tym zakresie postępowania dowodowego i nie dokona oceny
materialnoprawnych przesłanek żądania w ustalonym stanie faktycznym. Z kolei ocenę, czy sprawa wymaga
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, należy odnieść do tych dowodów, które dla rozpoznania
istoty sprawy miałyby zasadnicze znaczenie.
W związku z przyjęciem przez SO, że podniesiony zarzut potrącenia był niedopuszczalny, oczywistym jest, iż nie był
on badany od strony merytorycznej zasadności bądź bezzasadności. Z kolei uznanie przez SA tego stanowiska SO
za błędne oznacza, że nie została rozpoznania istota sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 KPC. Zważywszy też na
okoliczność, iż SO nie prowadził w ogóle postępowania dowodowego na okoliczności związane z merytoryczną
oceną zarzutu potrącenia, a w szczególności istnienia po stronie pozwanego wzajemnej wierzytelności w stosunku
do strony powodowej z tytułu kar umownych, a jeśli tak to i jej wysokości, zachodzi potrzeba przeprowadzenia w tym
zakresie w całości postępowania dowodowego wraz z poczynieniem stosownych ustaleń faktycznych i dokonaniem
oceny prawnej.

Komentarz
Stanowisko zaprezentowane przez SN dotyczące zakresu kognicji tego sądu w sprawie wywołanej zażaleniem na
kasatoryjny wyrok sądu drugiej instancji jest w pełni prawidłowe. Wpisuje się nadto w dotychczasową linię
orzeczniczą, w której podkreśla się, iż poza zakresem oceny dokonywanej przez SN pozostaje prawidłowość
stanowiska co do meritum wyrażonego przez sąd drugiej instancji (tak m.in. SN w postanowieniu z 26.10.2023 r., III
CZ 248/23,
). Charakter i cel przedmiotowego zażalenia sprawiają, że ma ono służyć ocenie zasadności
doboru przez sąd odwoławczy określonego rodzaju rozstrzygnięcia – kasatoryjnego albo reformatoryjnego –
w określonej sytuacji procesowej, a nie badaniu prawidłowości merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd
drugiej instancji.

Postanowienie SN z 8.3.2024 r., III CZ 16/24,

Stanowisko SN potwierdza, że jego rola w apelacji pełnej obejmuje wszechstronne rozpoznanie sprawy. Nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji jest podstawą uchylenia wyroku. Zażalenie od wyroku SA do SN w trybie art. 3941 § 11 KPC zostało oddalone.