Obiektywna niewykonalność zapisu na sąd polubowny a ochrona prawna przed sądem powszechnym

Tematyka: sąd polubowny, niewykonalność zapisu, Sąd Najwyższy, reguły dobrej wiary, nadużycie prawa procesowego, postępowanie sądowe

Postępowanie strony, która w odpowiedzi na zarzut zapisu na sąd polubowny powołuje się na
niewykonalność zapisu, spowodowaną jej własnymi, celowymi, działaniami, podlega ocenie z punktu
widzenia reguł dobrej wiary i nadużycia prawa procesowego (art. 3 i art. 41 KPC). Dotyczy to wszystkich
przypadków niewykonalności zapisu, bez względu na przyczyny, które stanowią jej podstawę – orzekł Sąd
Najwyższy.
Opis okoliczności faktycznych
Powód R.K. wniósł pozew przeciwko N., domagając się zapłaty kwoty 4 377 490 zł wraz z odsetkami ustawowymi za
opóźnienie. W odpowiedzi na pozew pozwany podniósł przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy zarzut zapisu
na sąd polubowny zawarty w umowie inwestycyjnej i umowie akcjonariuszy zawartej między powodem, pozwanym,
J.Z. oraz I. S.A. w W.
Stanowisko SO
Postanowieniem Sąd Okręgowy odrzucił pozew wskazując, że strony poddały spór pod rozstrzygnięcie sądu
arbitrażowego. Spełnione zostały obie przesłanki odrzucenia pozwu wymienione w art. 1165 § 1 KPC, tj. spór między
stronami był objęty zapisem na sąd polubowny, a pozwany podniósł zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem
się w spór co do istoty sprawy. Zdaniem Sądu Okręgowego, zapis na sąd polubowny nie był także niewykonalny ani
nie utracił mocy. Sąd zaznaczył przy tym, że dokonanie zapisu na sąd polubowny stanowi dobrowolne ograniczenie
konstytucyjnego dostępu do sądu (powszechnego). Zawierając zapis, strony powinny liczyć się z obowiązkiem
uiszczenia opłat przewidzianych przez regulamin sądu arbitrażowego.
Stanowisko SA
Postanowieniem Sąd Apelacyjny na skutek zażalenia powoda, zmienił punkt III zaskarżonego postanowienia Sądu
Okręgowego w ten sposób, że odstąpił od obciążania powoda kosztami zastępstwa procesowego należnymi stronie
pozwanej i oddalił zażalenie w pozostałym zakresie.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska powoda, że brak po jego stronie środków na prowadzenie procesu przed
sądem polubownym może być inną przyczyną, o której mowa w art. 1168 § 2 KPC, powodującą utratę mocy zapisu
na sąd polubowny. W ocenie Sądu nie można też uznać, że w sprawie mamy do czynienia z niewykonalnością
zapisu w rozumieniu art. 1165 § 2 KPC i to nawet jeśli przyjąć, iż nie należy z góry wykluczyć sytuacji, w której
należyte udowodnienie przez stronę braku możliwości pokrycia kosztów wszczęcia i prowadzenia postępowania
przed sądem polubownym, przed którym winno nastąpić rozpoznanie sprawy zgodnie z zapisem, mogłoby stanowić,
w zależności od okoliczności konkretnego przypadku, podstawę uznania, że zapis jest niewykonalny. Wykładnia art.
1165 § 2 KPC w zakresie przesłanki niewykonalności zapisu na sąd polubowny powinna bowiem uwzględniać
obiektywne i trwałe przesłanki niemożliwości wszczęcia i prowadzenia postępowania przed tym sądem, do których
w ocenie SA należałoby zaliczyć również istnienie obiektywnych i trwałych przyczyn realnie uniemożliwiających
pokrycie kosztów wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, wynikających
bezwzględnie z zebranego w sprawie materiału dowodowego, co nie miało miejsca w rozstrzyganej sprawie.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. SN wskazał, że
zapis na sąd polubowny wyłącza rozstrzygnięcie sporu z kompetencji sądów państwowych na rzecz sądu
niebędącego organem władzy sądowniczej. Skutek ten ma jednoznacznie procesowy charakter i uzewnętrznia się
w decyzji sądu państwowego, której treścią jest odrzucenie pozwu lub wniosku. Dokonując zapisu strony wyłączają
rozpoznanie sprawy przez sąd w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, nie zrzekają się jednak ochrony sądowej
w ogólności. Decydują się jedynie na wybór innego, dogodniejszego forum, które przy następczym udziale sądów
państwowych może zapewnić im ochronę równoważną z możliwą do uzyskania przed sądem państwowym. Strony
nie odstępują ponadto w pełnym zakresie od gwarancji statuowanych w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zważywszy, że
wyrok sądu polubownego podlega kontroli sądu państwowego.
Przyjmując, że zapis na sąd polubowny nie jest równoznaczny z rezygnacją z ochrony sądowej, jednym z założeń
skuteczności tej czynności musi być dostępność alternatywnego forum uzgodnionego przez strony. Wyrazem relacji
między skutecznością zapisu na sąd polubowny a rzeczywistą możliwością uzyskania ochrony prawnej przed sądem
wskazanym w zapisie jest art. 1168 KPC, który określa niektóre przypadki utraty mocy zapisu, związane

z niemożnością rozpoznania sprawy przez sąd polubowny oznaczony w zapisie lub w określonym przez strony
składzie.
W zależności od charakteru sprawy, konieczne może okazać się także rozważenie innych okoliczności, takich
jak szczególnie silne względy przemawiające na rzecz właściwości arbitrażu z punktu widzenia interesów
strony przeciwnej, co może dotyczyć zwłaszcza neutralności forum arbitrażowego i zdatności wyroku do uznania
i wykonania za granicą. Do odmiennego wniosku nie skłaniają argumenty powołane przez Sąd Apelacyjny,
odwołujące się do art. 475 KC, możliwości poprawy stanu majątkowego powoda i ryzyka nadużyć wynikającego
z możliwości doprowadzenia do niewykonalności zapisu w drodze rozmyślnych działań. Rozważania te, poczynione
w ślad za Sądem Okręgowym i zestawiające niewykonalność zapisu z powodu niemożności poniesienia kosztów
postępowania przed sądem polubownym z niewypłacalnością dłużnika zobowiązanego do spełnienia świadczenia
pieniężnego były nietrafne już z tego powodu, że błędnie utożsamiały procesowy charakter skutków zapisu na
sąd polubowny z umową prawa materialnego, w której strona zobowiązana jest do spełnienia świadczenia
pieniężnego.
Nawet zresztą, gdyby postrzegać rozważany przypadek z perspektywy kolizji między zasadą pacta sunt servanda
a prawem dostępu do ochrony sądowej, nadrzędny charakter należałoby przyznać drugiej z tych wartości. Interes
pozwanego polega w tym przypadku na ochronie jego zaufania do trwałości wyboru forum, na którym ma być
realizowana ochrona sądowa zgodnie z treścią zapisu, ma on zatem instrumentalny charakter. Z punktu widzenia
powoda chodzi natomiast o dostęp do sądu w ogólności, a tym samym realizację uprawnienia o pierwotnym
i elementarnym charakterze. Oddalenie zarzutu zapisu na sąd polubowny przez sąd państwowy nie pociąga za sobą
utraty ochrony sądowej przez stronę przeciwną, zostanie ona bowiem udzielona w postępowaniu przed tym sądem,
podczas gdy odrzucenie pozwu prowadziłoby do pozbawienia powoda ochrony sądowej w ogólności.
Stwierdzeniu niewykonalności zapisu w razie niemożności poniesienia kosztów arbitrażu nie stoi na przeszkodzie
akcentowana w motywach zaskarżonego postanowienia i w odpowiedzi na skargę kasacyjną hipotetyczna zmiana
stanu majątkowego strony zapisu. Orzekając o zasadności zarzutu zapisu na sąd polubowny sąd państwowy
rozstrzyga, czy mimo dokonania zapisu droga do dochodzenia roszczenia przed sądem państwowym powinna
pozostać otwarta ze względu na niemożność uzyskania efektywnej ochrony w arbitrażu, czy też zapis wywiera
negatywny skutek, co powinno prowadzić do odrzucenia pozwu. Pogląd Sądu Apelacyjnego, negujący a priori
uznanie braku możliwości poniesienia kosztów wszczęcia i przeprowadzenia postępowania arbitrażowego za
przyczynę niewykonalności zapisu, należało zatem uznać za nietrafny. Jednocześnie Sąd Apelacyjny zauważył
jednak, że nawet gdyby przyjąć odmienne stanowisko, to powód nie wykazał, iż jest trwale pozbawiony możliwości
poniesienia kosztów postępowania arbitrażowego. Gdyby zaś powód był istotnie trwale pozbawiony możliwości
poniesienia kosztów postępowania przed sądem polubownym, to nie wykazał on, że sytuacja ta nie jest wynikiem
jego winy, względnie celowego działania. Także w tej materii stanowisko Sądu Apelacyjnego nie mogło się ostać,
ponieważ materiał dowody sprawy pozwalał na taką ocenę.

Komentarz
Skutkiem stanowiska Sądu Najwyższego jest uznanie skierowania sprawy na drogę postępowania przed sądem
powszechnym jako możliwe następstwo niewykonalności zapisu na sąd polubowny. Jak słusznie uznał SN, zapis na
sąd polubowny nie jest równoznaczny z rezygnacją z ochrony sądowej w ogólności, konieczne jest więc zapewnienie
efektywnej ochrony prawnej przed sądem polubownym. Nie jest wykluczone uznanie niewykonalności zapisu z uwagi
na sytuację finansową strony, jednakże poprzedzone to musi być szczegółową analizą stanu faktycznego, czego
sądy w analizowanej sprawie nie dokonały. Oznacza to, że konkretne okoliczności muszą być ocenione również pod
kątem nadużycia prawa procesowego, które nie zasługuje na ochronę. Przyjęte stanowisko ma być wyrazem
nadrzędności zasad konstytucyjnych, a zwłaszcza prawa do sądu, które nie może zostać unicestwione wskutek
okoliczności niezależnych od strony bądź przez nią niezamierzonych. Należy przy tym pamiętać - jak wskazał SN -
że niewykonalność zapisu nie może być prostym skutkiem np. złej sytuacji majątkowej, ale jest jej ultima ratio.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 19.1.2024 r., II CSKP 897/22,

Skutkiem stanowiska Sądu Najwyższego jest uznanie skierowania sprawy na drogę postępowania przed sądem powszechnym jako możliwe następstwo niewykonalności zapisu na sąd polubowny. SN podkreśla konieczność zapewnienia efektywnej ochrony prawnej przed sądem polubownym oraz szczegółową analizę stanu faktycznego w kontekście nadużycia prawa procesowego.