Koszty procesu w razie współuczestnictwa materialnego

Koszty procesu w razie współuczestnictwa materialnego dotyczącego wynagrodzenia pełnomocnika reprezentującego współuczestników materialnych są ustalone niezależnie od ich liczby, chyba że sąd podniesie to wynagrodzenie na podstawie okoliczności. Pytanie prawne dotyczy zwrotu kosztów zastępstwa procesowego dla wygrywających współuczestników materialnych, czy powinien być przyznany na podstawie wynagrodzenia jednego pełnomocnika czy jego wielokrotności. Sąd Najwyższy stwierdził, że w przypadku współuczestnictwa materialnego zwrot kosztów procesu obejmuje wynagrodzenie jednego pełnomocnika, niezależnie od liczby reprezentowanych uczestników. W przypadku współuczestnictwa formalnego zasady ustalania kosztów są różne.

Tematyka: koszty procesu, współuczestnictwo materialne, współuczestnictwo formalne, zwrot kosztów zastępstwa procesowego, wynagrodzenie pełnomocnika, Sąd Najwyższy, uchwała, koszty procesu małżonków

Niezbędne koszty procesu poniesione przez współuczestników materialnych reprezentowanych przez
jednego pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym obejmują jego wynagrodzenie ustalone
niezależnie od liczby reprezentowanych przez niego uczestników. Sąd może jednak podwyższyć to
wynagrodzenie, jeżeli przemawiają za tym okoliczności, o których mowa w art. 109 § 2 KPC.
Pytanie prawne
A.B. i C.D. wnieśli zażalenie na postanowienie zawarte w wyroku Sądu Apelacyjnego w Sz., którym zasądzono od
pozwanego Banku „A.” S.A. na rzecz powodów łącznie 8,1 tys. zł kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
apelacyjnym. Sąd Apelacyjny w Sz. powziął wątpliwości prawne, które przedstawił Sąd Najwyższy: czy w przypadku
wygrania sprawy przez współuczestników materialnych w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 KPC,
reprezentowanych przez tego samego adwokata lub radcę prawnego, zwrot kosztów zastępstwa
procesowego powinien być przyznany w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika,
czy też jego wielokrotności, w zależności od liczby współuczestników, których reprezentował?
Ewentualnie, w przypadku przyjęcia, że zwrot ten powinien obejmować wynagrodzenie jednego pełnomocnika: w jaki
sposób należy zasądzić koszty zastępstwa procesowego należne współuczestnikom materialnym
w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 KPC, pozostającym w związku małżeńskim, w którym obowiązuje ustrój
wspólności majątkowej małżeńskiej, reprezentowanych przez tego samego adwokata lub radcę prawnego,
w szczególności, czy koszty powinny być zasądzone na rzecz każdego z nich odrębnie (to jest w częściach)
czy też na rzecz obojga solidarnie lub łącznie?
W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że każdemu współuczestnikowi wygrywającemu sprawę należy się od
strony przegrywającej zwrot poniesionych przez niego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego
obejmujących wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego. W ocenie Sądu przedstawiającego pytanie prawne nie
ma racjonalnych podstaw do różnicowania sytuacji współuczestnika wygrywającego spór w zależności od tego, czy
wszyscy współuczestnicy korzystają z pomocy jednego pełnomocnika procesowego, czy też każdego z nich
reprezentuje inna osoba. W konsekwencji należałoby przyjąć, że zarówno w przypadku współuczestnictwa
formalnego, jak i materialnego, każdy z wygrywających współuczestników ma prawo żądać od strony przegrywającej
zwrotu kosztów procesu obejmujących, zgodnie z art. 98 § 3 KPC, m.in. wynagrodzenie pełnomocnika. Sąd
zaznaczył, że gdyby ustalenie kosztów w ten sposób byłoby oczywiście niesprawiedliwe, wówczas istnieje możliwość
korekty wysokości kosztów z uwagi na okoliczności wskazane w art. 109 § 2 KPC, w tym: nakład pracy
pełnomocnika, podjęte przez niego czynności czy charakter sprawy.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy w uchwale stwierdził, że w razie współuczestnictwa materialnego (art. 72 § 1 pkt 1 KPC) do
niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez współuczestników reprezentowanych przez jednego
pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym zalicza się jego wynagrodzenie ustalone niezależnie
od liczby reprezentowanych przez niego uczestników. Sąd może jednak podwyższyć to wynagrodzenie, jeżeli
przemawiają za tym okoliczności, o których mowa w art. 109 § 2 KPC. Koszty procesu należne
współuczestnikom materialnym – w tym także pozostającym w związku małżeńskim, w którym obowiązuje
ustrój wspólności majątkowej – podlegają zasądzeniu na ich rzecz w częściach równych, chyba że
współuczestnicy zgodnie wniosą o inny podział zasądzonych kosztów albo o zasądzenie ich jedynie na rzecz
jednego lub niektórych ze współuczestników.
Różna wysokość kosztów zastępstwa w zależności od rodzaju współuczestnictwa
SN wyjaśnił, że kwestia zwrotu kosztów zastępstwa procesowego wygrywającym współuczestnikom,
reprezentowanym przez tego samego pełnomocnika, zależy od rodzaju współuczestnictwa. W przypadku
współuczestnictwa materialnego (art. 72 § 1 pkt 1 KPC) zwrot kosztów procesu obejmuje wynagrodzenie jednego
pełnomocnika, niezależnie od liczby reprezentowanych przez niego współuczestników. Natomiast w przypadku
współuczestnictwa formalnego (art. 72 § 1 pkt 2 KPC) wynagrodzenie to jest uzależnione od liczby współuczestników
formalnych. W przypadku współuczestnictwa formalnego udział każdego współuczestnika w sprawie powinien być
oceniany stosownie do jego roszczenia, zaś wynagrodzenie należne reprezentującemu go pełnomocnikowi
procesowemu powinno zostać przyznane na podstawie ogólnej regulacji art. 109 § 2 w zw. z art. 98 § 1 KPC. Jak
zaznaczono, współuczestnictwo formalne różni się w zasadniczy sposób od współuczestnictwa
materialnego, w którym występuje jeden stosunek prawny, oparty na tej samej podstawie, stanowiący źródło
jednego roszczenia. Współuczestnictwo formalne jest skutkiem podmiotowo-przedmiotowej kumulacji

roszczeń, każdy współuczestnik dochodzi w jednej sprawie odrębnego, własnego roszczenia, wywodzonego
z odrębnego, samodzielnego, ale „jednakowego” stosunku prawnego.
Zasadą jest zasądzenie jednokrotnego wynagrodzenia
W uzasadnieniu uchwały podkreślono, że regulacje dotyczące zwrotu kosztów zastępstwa procesowego oparte są na
ścisłym powiązaniu wynagrodzenia zawodowego pełnomocnika z przedmiotem sprawy, a nie liczbą występujących
w niej osób. Zwiększony zakres obowiązków pełnomocnika reprezentującego kilku współuczestników, związany np.
z podejmowaniem w ich imieniu różnych bądź technicznie odrębnych czynności procesowych, może być
zrekompensowany przez podwyższenie stawki minimalnego wynagrodzenia. Jednak sam fakt wielości podmiotów
w danej sprawie nie stanowi wyodrębnionego przez przepisy prawa kryterium ustalania kosztów związanych
z zastępstwem procesowym. Jest to tylko jedna z cech składających się na charakter sprawy, wymagająca analizy
przy dokonywaniu przez sąd oceny zwiększonego nakładu pracy pełnomocnika. W przypadku współuczestnictwa
materialnego z założenia nakład pracy pełnomocnika jest mniejszy niż w przypadku współuczestnictwa formalnego,
które może wynikać z odmiennych stanów faktycznych i prawnych. Dlatego potrzeba przyznania podwyższonego
wynagrodzenia w razie współuczestnictwa materialnego będzie wyjątkiem.
Zasądzenie kosztów na rzecz małżonków
Odnosząc się do drugiego zagadnienia SN wskazał, że przepisy KPC nie regulują zasad zwrotu kosztów procesu,
gdy współuczestnicy są stroną wygrywającą. W orzecznictwie koszty procesu w takim przypadku są zasądzane
w różny sposób: bez bliższego określenia sposobu zasądzenia tych kosztów, w częściach równych, solidarnie,
łącznie lub „do niepodzielnej ręki”, do majątku wspólnego. Zasadą jest, że strona wygrywająca powinna otrzymać
przede wszystkim zwrot poniesionych przez nią kosztów sądowych oraz wynagrodzenie adwokata lub radcy
prawnego. Rolą Sądu nie jest jednak ustalanie, czy współuczestnicy są małżeństwem, w jakim ustroju majątkowym
pozostają oraz który nich i z jakiego majątku (osobistego, czy wspólnego) poniósł określony wydatek. Dlatego na
rzecz wygrywających proces współuczestników materialnych powinna zostać zasądzona jedna kwota kosztów
procesu, stanowiąca sumę poniesionych przez nich kosztów. SN zaznaczył jednak, że ponieważ orzeczenie takie
jest tytułem egzekucyjnym konieczne jest jednoznaczne wskazanie zakresu uprawnień wierzycieli i treści
obowiązku dłużnika. Jeśli współuczestnicy ustalą między sobą zasady ponoszenia kosztów procesu
i rozliczeń z tego tytułu to sąd, zgodnie z zasadą dyspozycyjności, powinien uwzględnić ich zgodny wniosek
o zasądzenie kosztów na rzecz jednego współuczestnika w całości lub niektórych z nich w określonych
częściach. W razie braku takiego wniosku sąd powinien zasądzić koszty na rzecz wygrywających
współuczestników w częściach równych.
Uchwała SN z 16.11.2023 r., III CZP 54/23,

Sąd Najwyższy uznał, że zwrot kosztów zastępstwa procesowego dla wygrywających współuczestników zależy od rodzaju współuczestnictwa. W przypadku współuczestnictwa materialnego koszty obejmują wynagrodzenie jednego pełnomocnika, natomiast w przypadku współuczestnictwa formalnego są uzależnione od liczby współuczestników. SN podkreślił, że zasądzenie kosztów na rzecz małżonków powinno być w częściach równych, chyba że współuczestnicy zdecydują o innym podziale kosztów.