Śmierć spadkobiercy w trakcie postępowania o dział spadku
Stwierdzenie nabycia spadku na podstawie art. 681 KPC może dotyczyć także spadkobierców, którzy zmarli po wszczęciu postępowania o dział spadku – wynika z uchwały Sądu Najwyższego. Przedstawiona sprawa z udziałem wielu uczestników ukazuje skomplikowane relacje dziedziczenia oraz konflikty majątkowe. Sąd podjął decyzję o zawieszeniu postępowania do czasu wyjaśnienia kwestii dziedziczenia, co stanowi istotny punkt tej publikacji.
Tematyka: stwierdzenie nabycia spadku, dział spadku, Sąd Najwyższy, art. 681 KPC, dziedziczenie, postępowanie sądowe, konflikty majątkowe
Stwierdzenie nabycia spadku na podstawie art. 681 KPC może dotyczyć także spadkobierców, którzy zmarli po wszczęciu postępowania o dział spadku – wynika z uchwały Sądu Najwyższego. Przedstawiona sprawa z udziałem wielu uczestników ukazuje skomplikowane relacje dziedziczenia oraz konflikty majątkowe. Sąd podjął decyzję o zawieszeniu postępowania do czasu wyjaśnienia kwestii dziedziczenia, co stanowi istotny punkt tej publikacji.
Stwierdzenie nabycia spadku na podstawie art. 681 KPC może dotyczyć także spadkobierców, którzy zmarli po wszczęciu postępowania o dział spadku – wynika z uchwały Sądu Najwyższego. Stan faktyczny Przed Sądem Rejonowym w O. toczy się sprawa z wniosku K.G. z udziałem E.F., A.K., J.B., I.K. i B.G. o dział spadku po A.G. i zniesienie współwłasności. Ponieważ w trakcie postępowania wnioskodawca zmarł, sąd zawiesił postępowanie do czasu wyjaśnienia kwestii dziedziczenia, a następnie odmówił uwzględnienia wniosku J.B. o jego podjęcie. W uzasadnieniu postanowienia stwierdzono, że podjęcie zawieszonego postępowania w przypadku śmierci strony nie w każdym wypadku uzależnione jest od przedłożenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po stronie, która zmarła, bądź notarialnego poświadczenia dziedziczenia. Jeżeli zgromadzony materiał dowodowy w sprawie pozwala na przyjęcie w sposób dostatecznie pewny, że wskazane osoby są następcami prawnymi zmarłej strony, wówczas wystarczające jest uprawdopodobnienie następstwa prawnego. Jednak sąd uznał, że w świetle okoliczności tej sprawy nie ma możliwości podjęcia rozstrzygnięcia co do tego, kto jest spadkobiercą wnioskodawcy. Jak wyjaśniono, między dziećmi zmarłego: J.B. i A.G., istnieje konflikt na tle majątkowym. J.B. – córka zmarłego – złożyła protokół otwarcia i ogłoszenia testamentu notarialnego K.G., którym odwołał on wszystkie dotychczasowe testamenty i pozbawił syna prawa do zachowku. Wątpliwości sądu budzi jednak fakt, że składając zeznanie przed sądem zaledwie dwa dni później, K.G. zaprzeczył kategorycznie, że w ostatnich dniach podpisywał u notariusza jakikolwiek dokument. Dodatkowo ujawniono sporządzony przez niego kilka miesięcy wcześniej testament na rzecz syna. Nie można więc przyjąć jednoznacznie, że córka to jedyny spadkobierca testamentowy zmarłego, a stwierdzenie, kto dziedziczy po K.G., wymaga dogłębnej analizy stanu faktycznego i prawnego sporządzenia przez niego testamentu. Pytanie prawne Rozpatrując zażalenie na odmowę podjęcia postępowania, Sąd Okręgowy w O. powziął wątpliwość, czy regulacja przepisu art. 681 KPC dotyczy tylko spadkobierców zmarłych przed wszczęciem postępowania o dział spadku, czy również spadkobierców, którzy zmarli w toku postępowania o dział spadku. W uzasadnieniu pytania prawnego do SN wskazano, że odpowiedź ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, gdyż w razie konieczności zastosowania art. 681 KPC należałoby podjąć postępowanie i przeprowadzić stwierdzenie nabycia spadku po K.G. w jego ramach. Przy przyjęciu odmiennego stanowiska należałoby oddalić zażalenie, gdyż to postępowanie można by podjąć dopiero po przedłożeniu przez następców prawnych zmarłego K.G. postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia. Zgodnie z art. 681 KPC, jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego, stosując przepisy rozdziału 8. Zdaniem sądu za koniecznością przeprowadzenia w toku postępowania o dział spadku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po uczestniku zmarłym w trakcie postępowania przemawia wykładnia celowościowa tego przepisu i związana z nią konieczność legitymowania się przez wszystkich uczestników postępowania postanowieniami o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktami poświadczenia dziedziczenia. Chodzi o to, aby dział spadku obejmował cały spadek i wszystkich spadkobierców, w tym następców prawnych tych ze spadkobierców, którzy zmarli w toku postępowania działowego (zob. postanowienie SN z 26.2.1999 r., II CKN 180/98, ). Natomiast wykładnia systemowa i gramatyczna przemawia za przyjęciem, że przepis ten ma zastosowanie jedynie do osób, które zmarły przed wszczęciem postępowania. Sąd podkreślił, że każdy z uczestników postępowania działowego ma interes prawny we wszczęciu postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, które mogłoby wówczas się toczyć przed sądem właściwości ogólnej. Stanowisko SN SN wyjaśnił, że w świetle art. 680 KPC prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia praw do spadku z reguły powinno zapaść przed wszczęciem postępowania działowego. W art. 681 KPC wprowadzono jednak wyjątek od tej zasady, bowiem inicjując postępowanie o dział spadku, spadkobierca nie musi wykazywać swego uprawnienia do dziedziczenia postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku. Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło, dokonuje go sąd w toku postępowania działowego. Przyjmuje się, że w takiej sytuacji żądanie działu spadku zawiera implicite żądanie stwierdzenia nabycia spadku. Dział spadku nie może być dokonany bez uprzedniego stwierdzenia nabycia spadku, ale stwierdzenie to może i powinno nastąpić w sprawie działowej, jako pierwsza i samodzielna część tego postępowania (zob. orzeczenie SN z 17.8.1961 r., IV CR 332/61, ). Zasadne jest zatem wstrzymanie rozstrzygnięcia działowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia stwierdzenia nabycia praw do spadku. W ocenie SN chwila śmierci spadkodawcy, bez względu na to, czy miała miejsce przed wszczęciem postępowania działowego, czy też w jego trakcie, nie ma znaczenia dla zakresu stosowania art. 681 KPC. Same trudności dowodowe czy istniejący spór nie mogą być argumentem za wyłączeniem stosowania tego przepisu i prowadzić do konieczności zawieszenia postępowania do czasu stwierdzenia prawomocnego nabycia praw do spadku. Aby można było zastosować art. 681 KPC, wystarczy, że nie nastąpiło prawomocne stwierdzenie nabycia praw do spadku. W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że jeżeli wniosek o dział spadku zostanie złożony w chwili, gdy toczy się jeszcze postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po osobach objętych dyspozycją art. 681 KPC, sąd zgodnie z art. 177 § 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 KPC powinien zawiesić postępowanie działowe z urzędu. W takiej sytuacji nie ma podstaw do tego, by sprawę zawisłą przed sądem rozpoznawał sąd w ramach postępowania o dział spadku. Natomiast gdy postępowanie o stwierdzenie nabycia praw do spadku nie zostało wszczęte, nie ma podstaw do zawieszenia postępowania, bowiem w ramach postępowania działowego sąd ma kompetencje do stwierdzenia nabycia praw do spadku. W razie wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia praw do spadku w toku postępowania działowego, sąd powinien odroczyć rozprawę do czasu uprawomocnienia się tego postanowienia. Uchwała SN z 26.10.2023 r., III CZP 18/23,
W uchwale Sądu Najwyższego wyjaśniono, że chwila śmierci spadkodawcy nie ma wpływu na stosowanie art. 681 KPC, a konieczność stwierdzenia nabycia spadku może być rozpatrywana w toku postępowania działowego. Zastosowanie tego przepisu nie jest uzależnione od trudności dowodowych czy sporów, a jedynie od braku prawomocnego stwierdzenia nabycia spadku.