Nierozpoznanie istoty sprawy wskutek błędnego uznania procesowego zarzutu potrącenia za niedopuszczalny

Badanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym istnienia wierzytelności objętej dopuszczalnym zarzutem potrącenia ograniczałoby prawa obu stron do zachowania prawa do instancji odwoławczej. Konieczne jest uchylenie orzeczenia sądu I instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 KPC. Powód domagał się zasądzenia od pozwanego wynagrodzenia za roboty dodatkowe w związku z realizacją umowy o roboty budowlane. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości. Stanowisko SO było korzystne dla powoda, natomiast SA uchylił wyrok SO w zaskarżonej części, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania.

Tematyka: potrącenie, zarzut, apelacja, sąd, wierzytelność, umowa, roboty dodatkowe, KPC, dokument, dowód, kasacja, postępowanie apelacyjne

Badanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym istnienia wierzytelności objętej dopuszczalnym zarzutem
potrącenia, a więc zasadności tego zarzutu, ograniczałoby prawa obu stron do zachowania prawa do
instancji odwoławczej. Dla urzeczywistnienia tego prawa konieczne jest uchylenie orzeczenia sądu I instancji
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 KPC.
Stan faktyczny
Powód domagał się zasądzenia od pozwanego wynagrodzenia za roboty dodatkowe w związku z realizacją umowy
o roboty budowlane. Uzasadniając zgłoszone roszczenie podnosił, iż nie zawarto w formie pisemnej aneksu do
umowy obejmującego te roboty, w związku z tym podstawy prawnej roszczeń upatrywał w przepisach
o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości. Przyznał, że powód wykonał roboty dodatkowe o wartości
wskazanej w pozwie, niemniej wierzytelność z tego tytułu została przez pozwanego zaspokojona w drodze
potrącenia dokonanego przed wszczęciem postępowania z wierzytelnością pozwanego przysługującej mu z tytułu
kary umownej, którą został obciążony powód na podstawie postanowień łączącej strony umowy. Dokonane
potrącenie obejmowało kwotę wyższą, aniżeli dochodzona pozwem.
Stanowisko SO
Wyrokiem z 15.12.2022 r., VIII GC 310/22, SO w Szczecinie uwzględnił wytoczone powództwo w zakresie należności
głównej w całości.
SO uznał, iż nie było sporne, że strony łączyła umowa o roboty budowlane, jak również, że nie zawarły one pisemnej
umowy na prace, których równowartości kwotowej domagał się w sprawie powód. Podstawę prawną roszczenia
powoda stanowił zatem art. 410 KC w zw. z art. 405 KC Pozwany nie kwestionował faktu wykonania przez powoda
prac, ich zakresu i wartości. Jego obrona opierała się na zarzucie potrącenia należności stanowiących równowartość
wynagrodzenia za roboty dodatkowe z wierzytelnością wzajemną z tytułu kar umownych naliczonych na podstawie
postanowień umowy o roboty budowlane. W tej sytuacji kwestia istnienia roszczenia powoda, przy bezsporności jego
wysokości i wymagalności, zależała od ustalenia skuteczności potrącenia dokonanego przez pozwanego oraz
podniesionego w ramach zarzutu w odpowiedzi na pozew.
SO uznał, że zarzut potrącenia wierzytelności zgłoszony przez pozwanego był niedopuszczalny. Jego skuteczność
ograniczona jest jedynie do przypadków objętych dyspozycją art. 2031 KPC, zgodnie z którym podstawą zarzutu
potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność
dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem
niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
SO wskazał, że nie została spełniona pierwsza z przesłanek dopuszczalności zarzutu potrącenia dotycząca
tożsamości stosunku prawnego, z którego wynikają wierzytelności będące przedmiotem potrącenia, bowiem
przedstawione do potrącenia roszczenie nie pochodzi z tego samego stosunku prawnego co roszczenie zgłoszone
w pozwie. Według SO nie zostały również spełnione warunki zarzutu potrącenia co do objęcia nim wierzytelności
mającej swoje źródło w różnych stosunkach prawnych, jeżeli złożenie tego oświadczenia jest dopuszczalne w świetle
art. 498 KC, w postaci jej niesporności, czy uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od
pozwanego. Wierzytelność nie mogła być uznana za niesporną, bowiem powód kwestionował swoją
odpowiedzialność z tytułu kary umownej. Zgromadzony materiał dowodowy nie uzasadniał również przyjęcia, że
doszło do uprawdopodobnienia istnienia wzajemnej wierzytelności objętej zarzutem potrącenia dokumentem nie
pochodzącym wyłącznie od pozwanego, zarówno co do zasady jak i co do wysokości.
Mając powyższe na uwadze SO przyjął, że powód dowiódł, iż zaistniały przesłanki kreujące zobowiązanie po stronie
pozwanego i uwzględnił powództwo w zakresie należności głównej.
Apelację od wyroku SO wywiódł pozwany, zaskarżając go w części uwzględniającej powództwo oraz rozstrzygającej
o kosztach postępowania.
Stanowisko SA

SA w Szczecinie wyrokiem z 26.10.2023 r., I AGa 10/23,
, uchylił wyrok SO w zaskarżonej części, przekazując
sprawę do ponownego rozpoznania. Uznał, że apelacja pozwanego doprowadziła do konieczności wydania wyroku
o charakterze kasatoryjnym, bowiem SO nie rozpoznał istoty sprawy. Taka konstatacja jest wynikiem niepodzielenia
przez SA przyjęcia przez SO, że podniesiony przez pozwanego zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności był
niedopuszczalny w rozumieniu art. 2031 KPC.
SA zauważył, że przepis art. 2031 § 1 KPC określa wyłącznie procesowe warunki dopuszczalności zarzutu
potrącenia, a nie podstawy oceny, czy wierzytelność wskazana w ramach tego zarzutu faktycznie istnieje. Należy
więc odróżnić materialnoprawne warunki skuteczności potrącenia (art. 498 KC i nast.), od kwestii procesowej
możliwości powołania się na potrącenie, czy jego zgłoszenia w ramach zarzutu procesowego. Oznacza to, że w razie
podniesienia zarzutu potrącenia sąd w pierwszej kolejności przeprowadza kontrolę, czy zarzut ten jest formalnie
(procesowo) dopuszczalny. W razie negatywnej oceny sąd pomija ten zarzut jeżeli natomiast okaże się, że
procesowe warunki dopuszczalności zarzutu potrącenia są spełnione, to sąd dokonuje jego merytorycznej oceny,
w tym w sprawie istnienia wierzytelności objętej tym zarzutem, często po przeprowadzeniu postępowania
dowodowego.
Analiza treści uzasadnienia wyroku SO wskazuje, że Sąd ten utożsamił formalną dopuszczalność złożenia zarzutu
potrącenia, o której mowa w ustawie procesowej (art. 2031 § 1 KPC), z koniecznością wykazania materialnoprawnych
przesłanek skuteczności takiego zarzutu (art. 498 KC i nast.). Takie utożsamienie nie było prawidłowe i naruszało
powołaną regulację.
Zasadny okazał się zatem podniesiony w apelacji pozwanego zarzut naruszenia przepisu art. 203 1 § 1 KPC poprzez
przyjęcie, że nie doszło do uprawdopodobnienia wierzytelności strony pozwanej dokumentem niepochodzącym
wyłącznie od tej strony. SO dostrzegł dokumenty, które nie pochodziły wyłącznie od pozwanego, a przywołane
zostały przez niego w celu uprawdopodobnienia wierzytelności objętej zarzutem potrącenia, natomiast przyjął, że nie
świadczą one o istnieniu tej wierzytelności, będącej karą umowną za opóźnienie w wykonaniu robot na podstawie
łączącej strony umowy.
W ocenie SA uprawdopodobnienie, o którym mowa w art. 2031 § 1 KPC, musi być odczytywane zgodnie z art. 243
KPC, to zaś oznacza, że do jego wypełnienia nie jest konieczne zachowanie przepisów o postępowaniu dowodowym,
w tym w zakresie dowodów z dokumentów. Należy przyjąć, że wierzytelność jest uprawdopodobniona, jeżeli istnieje,
bez głębszego wnikania we wszystkie możliwe aspekty faktyczne i prawne sprawy, znaczna szansa, że w świetle
przedłożonych dokumentów (niepochodzących wyłącznie od pozwanego) przysługuje ona uprawnionemu.
SA podkreślił, że strona pozwana składając zarzut potrącenia nie musi powoływać pełnej podstawy faktycznej
i dowodowej wskazanego zarzutu, a zatem wszelkich faktów i dowodów, które mogą okazać się konieczne dla
wykazania zasadności zarzutu potrącenia. Na powyższe wskazuje także posłużenie się formułą
uprawdopodobnienia, co przecież zakłada, że w razie przyjęcia, iż zarzut potrącenia jest dopuszczalny, dojdzie do
merytorycznej oceny skuteczności potrącenia, we wszystkich tego aspektach.
W związku z uprawdopodobnieniem wierzytelności pozwanego dokumentem, o którym mowa w art. 2031 § 1 KPC,
a więc przyjęciem, odmiennie niż SO, dopuszczalności zarzutu potrącenia, zachodziła konieczność dokonania
merytorycznej oceny skuteczności tego zarzutu w świetle przepisów prawa materialnego. Badanie dopiero
w postępowaniu apelacyjnym istnienia wierzytelności objętej dopuszczalnym zarzutem potrącenia, a więc zasadności
tego zarzutu, ograniczałoby prawa obu stron do zachowania prawa do instancji odwoławczej. Dla urzeczywistnienia
więc tego prawa koniecznym było uchylenie zaskarżonego orzeczenia w zakresie jego zaskarżenia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, na podstawie art. 386 § 4 KPC.

Komentarz
Stanowisko zaprezentowane przez SA w zakresie konieczności wydania wyroku kasatoryjnego, o którym mowa
w art. 386 § 4 KPC, w przypadku braku dokonania przez sąd I instancji merytorycznej oceny skuteczności zarzutu
potrącenia ze względu na jego niedopuszczalność w rozumieniu art. 2031 § 1 KPC, uznać należy za trafne.
Bezspornie bowiem dokonanie tej oceny – którą można utożsamić z rozpoznaniem istoty sprawy – dopiero
w postępowaniu apelacyjnym wymagałoby chociażby częściowego przeprowadzenia postępowania dowodowego,
zaniechanego przez sąd I instancji, co doprowadziłoby do naruszenia zasady dwuinstancyjności postępowania
sądowego.

Wyrok SA w Szczecinie z 26.10.2023 r., I AGa 10/23

SA zauważył, że SO nie rozpoznał istoty sprawy, co doprowadziło do konieczności wydania wyroku kasatoryjnego. Należy odróżnić formalne warunki dopuszczalności zarzutu potrącenia od oceny materialnoprawnej istnienia wierzytelności. SA uznał, że uprawdopodobnienie wierzytelności dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego jest wystarczające do dopuszczenia zarzutu potrącenia.