Nieuczciwe pozaodsetkowe koszty kredytu

Tematyka: umowa kredytu, pozaodsetkowe koszty, nieuczciwe postanowienie, dyrektywa 93/13/EWG, Trybunał Sprawiedliwości, TS, ochrona konsumenta, art. 189 KPC, Provident Polska, C-321/22

Postanowienie umowy kredytu konsumenckiego przewidujące zapłatę przez konsumenta pozaodsetkowych
kosztów rażąco nieproporcjonalnie wysokich w stosunku do świadczonej w zamian usługi stanowi
niedozwolone postanowienie umowne. Stosowanie art. 189 KPC w sporach zmierzających do stwierdzenia
bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie konsumenckiej nie jest zgodne z dyrektywą 93/13/EWG
oraz unijną zasadą skuteczności.
Stan faktyczny
Polskie konsumentki zawarły umowy o kredyt konsumencki z P. W sporze sądowym pomiędzy tymi stronami każda
z konsumentek wnosiła zasadniczo o stwierdzenie, że warunki umowy zawartej z P. dotyczące pozaodsetkowych
kosztów kredytu są wobec nich bezskuteczne ze względu na swój nieuczciwy charakter, wynikający z oczywiście
zawyżonego i przekraczającego rozsądne granice charakteru tych opłat i prowizji.
Stanowisko TS
Koszty kredytu
Na podstawie art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane,
mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą
nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
Zdaniem TS, chociaż pożyczkodawca nie ma obowiązku szczegółowego określenia w umowie charakteru wszystkich
świadczonych usług w zamian za koszty lub prowizje przewidziane w niektórych warunkach umownych, konieczne
jest, po pierwsze, aby można było racjonalnie zrozumieć lub wywnioskować z umowy, rozpatrywanej jako
całość, charakter faktycznie świadczonych usług, a po drugie, aby konsument był w stanie sprawdzić, czy
poszczególne koszty lub usługi, którymi jest obciążony, nie nakładają się na siebie. Badanie to należy
przeprowadzić w świetle wszystkich istotnych okoliczności faktycznych, do których zaliczają się nie tylko warunki
danej umowy, ale także reklama i informacje podane przez pożyczkodawcę w toku negocjacji umowy. Zdaniem TS,
gdyby sąd odsyłający stwierdził, że rozpatrywane warunki nie zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem,
powinny w każdym razie podlegać ocenie pod kątem ich ewentualnego nieuczciwego charakteru, nawet jeśli sąd ten
uzna ponadto, że warunki te stanowią część głównego przedmiotu umowy lub że są one kwestionowane w świetle
relacji ceny lub wynagrodzenia do usług świadczonych w zamian.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że o ile badanie
ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego pozaodsetkowych kosztów umowy kredytu zawartej
między przedsiębiorcą a konsumentem nie jest wykluczone na podstawie art. 4 ust. 2 tej dyrektywy w związku z jej
art. 8, nieuczciwy charakter takiego warunku może zostać stwierdzony przy uwzględnieniu okoliczności, że
przewiduje on zapłatę przez konsumenta kosztów lub prowizji w kwocie rażąco nieproporcjonalnej do
świadczonej w zamian usługi.
Interes prawny
Zgodnie z zasadą skuteczności każdy przypadek, w którym nasuwa się pytanie, czy krajowe przepisy
proceduralne czynią niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym stosowanie prawa UE, należy rozpatrywać
z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całej procedurze, jej cech szczególnych i przebiegu przed
poszczególnymi sądami krajowymi.
W niniejszej sprawie powódki wykonały już częściowo zobowiązania zawarte w umowach, zanim wytoczyły ww.
powództwa. Sąd odsyłający stwierdza, że w świetle art. 189 i art. 316 § 1 KPC, zgodnie z ich wykładnią dokonaną
w orzecznictwie krajowym, wytoczone przed nim powództwa o ustalenie powinny zostać oddalone ze względu
na brak interesu prawnego, a konsumentki obciążone kosztami tych powództw z dwóch powodów. Rzecznik
generalny stwierdził w pkt 41 opinii, że oddalenie powództwa konsumenta o stwierdzenie nieuczciwego charakteru
warunków umowy z powodu braku odpowiedniego interesu prawnego, ale nie jakiegokolwiek interesu prawnego,
i obciążenie go kosztami postępowania z zaleceniem mu wniesienia sprawy na innej podstawie spowodowałyby
w postępowaniach mających na celu przyznanie konsumentom ochrony zamierzonej przez dyrektywę 93/13/EWG
źródło niepotrzebnej złożoności, uciążliwości, kosztów i niepewności prawnej. Mogłyby one zniechęcić tych
konsumentów do dochodzenia praw, które wywodzą oni z tej dyrektywy, z naruszeniem zasady skuteczności.
Ponadto w takich sprawach oddalenie powództwa konsumenta o ustalenie i ciążący na nim obowiązek wytoczenia
powództwa zapewniającego większą ochronę jego praw, podczas gdy sąd odsyłający będzie zobowiązany do

zbadania problematyki prawnej, której dotyczy to powództwo o ustalenie w ramach powództwa wzajemnego
wytoczonego przez przedsiębiorcę, byłoby sprzeczne z interesem ogólnym polegającym na prawidłowym
administrowaniu wymiarem sprawiedliwości, a w szczególności z wymogiem ekonomii procesowej.
Trybunał orzekł, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z zasadą skuteczności należy interpretować
w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z ich wykładnią dokonaną
w orzecznictwie, które w celu uwzględnienia wytoczonego przez konsumenta powództwa zmierzającego do
stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą wymagają dowodu
na istnienie interesu prawnego. Dotyczy to sytuacji, gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli
konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia lub gdy może się on powołać na tę
bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania
wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego
warunku.
Usunięcie postanowienia
W niniejszej sprawie jedyny warunek umowny określający wszystkie sposoby dotyczące spłaty rozpatrywanych
pożyczek, takie jak kwoty do zapłaty i terminy spłaty, zawiera również postanowienie dotyczące konkretnych zasad
dokonywania tych płatności, a mianowicie w miejscu zamieszkania kredytobiorcy do rąk przedstawiciela
kredytodawcy. Z zastrzeżeniem oceny, której przeprowadzenie będzie należało do sądu odsyłającego, TS uznał, że
postanowienie określające takie konkretne zasady wykonania zobowiązania do zapłaty przez konsumenta stanowią
zobowiązanie umowne odrębne od pozostałych postanowień jednego warunku, takiego jak powyżej wskazany.
To postanowienie ma charakter akcesoryjny w stosunku do elementów umowy, które definiują istotę tego warunku,
takich jak dotyczące określenia kwot do zapłaty i terminów, w których płatności te mają nastąpić.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z zasadami skuteczności, proporcjonalności
i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby umowa kredytu
zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem została uznana za nieważną, w przypadku gdy zostanie stwierdzone,
że nieuczciwy jest jedynie warunek tej umowy określający konkretne sposoby zapłaty kwot należnych z tytułu
okresowych rat oraz że ta umowa nie może dalej obowiązywać bez tego warunku. Niemniej jednak w sytuacji, gdy
warunek zawiera postanowienie mogące stanowić oddzielną część od pozostałych postanowień tego
warunku i być przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru, którego usunięcie
umożliwiłoby przywrócenie rzeczywistej równowagi między stronami bez naruszenia istoty danej umowy, ten
przepis, rozpatrywany w świetle tych zasad, nie skutkuje tym, że dany warunek czy nawet owa umowa
zostaną unieważnione w całości.

Komentarz
W wyroku TS ponownie zajął się kwestią pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego w polskich sporach
w kontekście oceny proporcjonalności stosunku między kwotą pożyczoną a całkowitą kwotą pozaodsetkowych
kosztów. Uzasadniając swoje stanowisko, TS obszernie powoływał się na dotychczasowe orzecznictwo, powstałe
także w odpowiedzi na wnioski prejudycjalne polskich sądów.
W tym bardzo obszernym uzasadnieniu warto zwrócić szczególną uwagę na rozważania Trybunału dotyczące
obowiązku weryfikacji przez sąd krajowy stosowania przepisów dyrektywy 93/13/EWG, a tym samym, czy ma
miejsce wyłączenie uregulowane w art. 4 ust. 2 tej dyrektywy. Należy podkreślić, że w art. 3851 § 1 KC, który stanowi
transpozycję art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG do prawa polskiego, przyjęto standard szerszej ochrony konsumenta.
Wobec tego na podstawie tego przepisu nie wyłączono możliwości zbadanie stosunku ceny do usługi, jeżeli chodzi
o warunki, które nie są związane z głównymi świadczeniami stron. TS trafnie uznał przy tym, że kwestia braku
rzeczywistego świadczenia przez pożyczkodawcę mogącego stanowić świadczenie wzajemne za przewidzianą przez
niego prowizję nie jest objęta art. 4 ust. 2, ponieważ nie dotyczy relacji kwoty tej prowizji do jakiegokolwiek
świadczenia.
Na szczególną uwagę zasługują rozważania dotyczące powództw o ustalenie (art. 189 KPC). Rozstrzygając
w niniejszej sprawie, Trybunał oparł się wyłącznie na stanie prawnym i jego wykładni, budzącym merytoryczne
zastrzeżenia, zawartym w treści wniosku prejudycjalnego. W konsekwencji stanowisko TS zawarte w prezentowanym
wyroku może powodować „potężny wyłom” w polskiej procedurze cywilnej.
Trybunał doprecyzował również wcześniejsze stanowisko i trafnie uznał, że w sytuacji gdy nieuczciwy element
stanowi zobowiązanie umowne odrębne od pozostałych postanowień i usunięcie go nie ma wpływu na istotę tych
postanowień, a także nie powoduje zmiany ich treści, sąd krajowy może, uznając jego nieuczciwy charakter,
wyłączyć ten element z umowy (por. art. 3851 § 2 KC).

Wyrok TS z 23.11.2023 r., Provident Polska, C-321/22,

Trybunał w wyroku z 23.11.2023 r. podkreślił konieczność weryfikacji stosowania przepisów dotyczących nieuczciwych warunków umownych w umowach konsumenckich. Uznał również, że w przypadku nieuczciwego warunku stanowiącego odrębne zobowiązanie, możliwe jest jego wyłączenie z umowy bez wpływu na istotę pozostałych postanowień.