Ocena nadmiernych odsetek w umowie pożyczki

Tematyka: Umowa pożyczki, odsetki umowne, skarga nadzwyczajna, Sąd Najwyższy, lichwa, art. 3531 KC, umowy nieważne, prawo do sądu

Umowa pożyczki ze swej natury służy przede wszystkim interesowi pożyczkobiorcy, ale może także
pożyczkodawcy zapewniać wymierne korzyści, z reguły w postaci odsetkowej. Umowa w tym względzie nie
może być wolna od oceny z zastosowaniem kryteriów, o których mowa w art. 3531 KC.
Opis okoliczności faktycznych
Nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym z 11.5.1999 r., Sąd Rejonowy nakazał pozwanym G. K., H. K. i M. K.,
aby solidarnie zapłacili powodowi kwotę 14.000,00 zł z umownymi odsetkami w wysokości 15% miesięcznie od
6.2.1998 r. oraz koszty sądowe w wysokości 324,00 zł w terminie tygodniowym od doręczenia nakazu zapłaty albo
wnieśli w tym terminie zarzuty. Podstawą roszczenia była umowa pożyczki.
Stanowisko skarżącego
Prokurator Generalny wywiódł skargę nadzwyczajną od prawomocnego nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym
wydanym przez Sąd Rejonowy w sprawie z powództwa G.W. przeciwko G. K., H. K. i M. K. - o zapłatę. Prokurator
Generalny zarzucił naruszenie określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP prawa obywatela do sądu, wyrażającego
się w prawie do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i rzetelności
procesu, ponieważ postanowienia umowy pożyczki w zakresie odsetek o charakterze lichwy, naruszały zasadę
swobody umów z art. 3531 KC, były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a przez to nieważne na zasadzie
art. 58 § 2 KC i wskazywały na bezzasadność powództwa w tej części, uniemożliwiając tym samym wydanie nakazu
zapłaty.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy uchylił w całości zaskarżony nakaz zapłaty uznając, że nie odpowiada prawu i przekazał sprawę
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Przechodząc do zasadniczych rozważań Sąd Najwyższy wskazał
w pierwszej kolejności, że przedmiotem zaskarżenia objęto nakaz zapłaty z 1999 r. W związku z wybrakowaniem akt
sprawy, w ramach której wydano sporny nakaz, Sąd Rejonowy postanowił odtworzyć akta sprawy w zakresie nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym z 11.5.1999 r. o treści: „nakazuje pozwanym G. K., H. K. i M. K. aby zapłacili
solidarnie powodowi G. W. kwotę 14.000,00 zł wraz z odsetkami umownymi w wysokości 15% miesięcznie od dnia
6.2.1998 r. z kosztami sądowymi - 324 zł w terminie tygodniowym od doręczenia niniejszego nakazu, albo wnieśli
w tymże terminie do tutejszego Sądu zarzuty”.
Konfrontacja powyższego nakazu zapłaty z zarzutami skargi nadzwyczajnej, a przyjmując szerszą perspektywę - ze
standardami nie tylko demokratycznego państwa prawnego, ale nawet państwa w najogólniejszym ujęciu
cywilizowanego, musi prowadzić do wniosku o bezprawnym charakterze wydanego przez Sąd Rejonowy orzeczenia.
Stopień szkodliwości społecznej skutków, jakie wytworzone zostały w związku z wydaniem i uprawomocnieniem się
spornego nakazu zapłaty, pozwala jednoznacznie stwierdzić jak ważną instytucją dla obrotu prawnego jest skarga
nadzwyczajna. Jak podaje pełnomocnik pozwanych, do chwili obecnej (wniesienia odpowiedzi na skargę
nadzwyczajną) różni komornicy wyegzekwowali od pozwanych kwotę ok. 171.000,00 zł - na podstawie ww. nakazu
zapłaty oraz nakazu zapłaty zaskarżonego przez Prokuratora Generalnego w innej sprawie. Komornik wyliczył
pozostałą do zapłaty kwotę na ok. 508 tys. zł. Przy czym podkreślić należy, że „wyjściową” należnością główną
z umowy pożyczki była kwota 14.000,00 zł. Gdyby nie skarga nadzwyczajna w zasadzie nie byłoby możliwości
uchylenia orzeczenia, którego skutki dosłownie "zrujnowały" życie pozwanych, w tym 85-letniej kobiety - H.K.
W uzasadnieniu zaskarżonego nakazu zapłaty (sporządzonym ponad 20 lat po jego wydaniu), Sąd Rejonowy
wskazał m.in., że w dacie wydania orzeczenia przepisy KC nie określały odsetek maksymalnych. Nakaz zapłaty
wydano na podstawie art. 48 pkt 1 i 2 PrWeksl oraz art. 486 § 1 KPC - w brzmieniu obowiązującym w dacie
orzekania.
W chwili wydania nakazu zapłaty (11.5.1999 r.) art. 485 KPC stanowił, że jeżeli powód dochodzi wierzytelności
pieniężnej albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, a sąd uzna, że okoliczności uzasadniające dochodzenie
roszczenia są udowodnione w całości dołączonymi do pozwu dokumentami urzędowymi lub prywatnymi, wydaje
przeciwko pozwanemu nakaz zapłaty (§ 1). W razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty postępowanie toczy
się w trybie zwykłym, z tym że sąd przekaże sprawę sądowi wojewódzkiemu, jeżeli jest on właściwy rzeczowo (§ 2).
Zgodnie z art. 486 KPC w brzmieniu z daty orzekania, sąd wydaje również nakaz zapłaty przeciwko zobowiązanemu
z weksla lub czeku należycie wypełnionego, których prawdziwość i treść nie nasuwa wątpliwości. W razie przejścia
na powoda praw z weksla lub z czeku, do wydania nakazu niezbędne jest przedstawienie dokumentów potrzebnych
do uzasadnienia roszczenia, o ile przejście tych praw na powoda nie wynika bezpośrednio z weksla lub z czeku (§ 1).

W ocenie Sądu Najwyższego, powyższe przepisy dawały Sądowi Rejonowemu podstawę do skierowania sprawy do
rozpoznania w trybie zwykłym. SR nie skorzystał z tej możliwości, wydając zamiast tego nakaz zapłaty, w ramach
którego ustalono odsetki umowne w wysokości 15% miesięcznie (180% w skali roku). Nawet jeśli w ówczesnym
stanie prawnym brakowało jednoznacznych regulacji ustawowych dotyczących maksymalnego pułapu odsetek, to
powinnością Sądu było skonstatowanie, że tak sformułowana umowa pożyczki naruszać może choćby art. 353 1 KC,
zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby
jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia
społecznego. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że umowa pożyczki ze swej natury służy przede wszystkim
interesowi pożyczkobiorcy, ale może także pożyczkodawcy zapewniać wymierne korzyści, z reguły w postaci
odsetkowej. Umowa w tym względzie nie może być wolna od oceny z zastosowaniem kryteriów, o których mowa
w art. 3531 KC. W przeciwnym wypadku mogłoby to bowiem oznaczać - w skrajnych sytuacjach - przyzwolenie na
wypaczenie sensu umowy w aspekcie charakteru stosunku prawnego tą umową ukształtowanego, zarówno z punktu
widzenia zasady ograniczenia swobody kontraktowej, jak i granic wykonywania prawa podmiotowego. Zastrzeganie
w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej niemającej uzasadnienia
ani w wysokości inflacji ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności
gospodarczej może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym stwierdził, że w niniejszej sprawie lichwiarskie odsetki zastrzeżone w umowie
pożyczki naruszyły w sposób jednoznaczny zasady współżycia społecznego. Doszło więc do naruszenia art.
3531 KC, a także - art. 58 KC. W tych warunkach zasadnym było skierowanie sprawy do rozpoznania w trybie
zwykłym, czego Sąd Rejonowy nie uczynił - w praktyce naruszając prawo, w tym konstytucyjnie zagwarantowane
prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Uznanie zasadności zarzutów zawartych w wywiedzionej przez
Prokuratora Generalnego skardze nadzwyczajnej skutkuje uchyleniem zaskarżonego nakazu zapłaty i skierowaniem
sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Rejonowy. Ponownie rozpatrując powództwo, wskazany Sąd dokona
jego wszechstronnej analizy, biorąc pod uwagę relewantne przepisy prawa materialnego i procesowego oraz poglądy
Sądu Najwyższego.

Komentarz
Z wydanego orzeczenia wynika, iż umowa pożyczki sprzed ponad 20 lat naruszała zasady współżycia społecznego
wobec zastrzeżenia odsetek w wysokości nadmiernej, nieznajdującej uzasadnienia ani w poziomie inflacji, ani
w przesłankach ekonomicznych czy społecznych. Taką też właściwość należy przypisać określonej w umowie stopie
odsetkowej nie przystającej, z racji jej wysokości, do wynagrodzenia możliwego do osiągnięcia w uczciwym obrocie
jakiegokolwiek rodzaju. To sąd, w oparciu o zasady doświadczenia życiowego, obowiązany jest ocenić treść
takich postanowień umownych w oparciu o art. 3531 KC oraz art. 58 KC i zbadać, czy nie doszło do praktyk
lichwiarskich. Jak bowiem wskazuje się w orzecznictwie SN, zjawisko lichwy powoduje szkody społeczne, gdyż
pozbawia pożyczkobiorców płynności finansowej, nakłada ciężary ważące na ich sprawach osobistych i pozbawia
możliwości aktywnego uczestniczenia w życiu gospodarczym kraju. Należy przy tym skłonić się ku uznaniu, że
umowy zastrzegające nadmierne odsetki są nieważne w części, tzn. co do postanowień dotyczących odsetek
i w zakresie nadwyżki przerastającej wysokość odsetek ustawowych.

Wyrok Sądu Najwyższego z 26.10.2023 r., II NSNc 271/23,

Umowa pożyczki sprzed ponad 20 lat naruszała zasady współżycia społecznego wobec zastrzeżenia odsetek w wysokości nadmiernej. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego, umowy zastrzegające nadmierne odsetki są nieważne w części, co do postanowień dotyczących odsetek i w zakresie nadwyżki przerastającej wysokość odsetek ustawowych.