Sąd a nie rada zwalnia adwokata z urzędu z zastępowania strony

Okręgowa rada adwokacka nie może skutecznie zwolnić adwokata z obowiązku zastępowania strony w postępowaniu - wynika z uchwały Sądu Najwyższego. Sprawa dotyczyła zwolnienia adwokata z urzędu, który reprezentował spadkobierców wnioskodawcy, a następnie zwrócił się o zwolnienie z obowiązku. Sąd oddalił wniosek, jednak ORA wyznaczyła nowego pełnomocnika. Sporne pytanie prawne dotyczyło skuteczności decyzji ORA bez uprzedniego wniosku sądu.

Tematyka: Sąd Najwyższy, ORA, adwokat z urzędu, zwolnienie, pełnomocnik, decyzja sądu, kompetencja organów, postępowanie, pomoc prawna, art. 118 § 3 KPC, Sąd Najwyższy, uchwała SN

Okręgowa rada adwokacka, do której adwokat ustanowiony przez sąd skierował wniosek o zwolnienie z
obowiązku zastępowania strony w postępowaniu, nie może skutecznie zwolnić go z tego obowiązku – wynika
z uchwały Sądu Najwyższego.
Pełnomocnik z urzędu
W sprawie o zniesienie własności nieruchomości Sąd zwrócił się do Okręgowej Rady Adwokackiej (dalej: ORA)
o wyznaczenie adwokata z urzędu dla I.R. i N.R. - spadkobierców pierwotnego wnioskodawcy. Wyznaczona przez
ORA adwokat W.K. przez ponad 2,5 roku reprezentowała wnioskodawców m.in. składając pisma procesowe oraz
uczestnicząc w rozprawach, później jednak zwróciła się do sądu o zwolnienie jej z tego obowiązku. Jak wskazała,
z uwagi na postawę I.R. i N.R. i brak możliwości porozumienia się z nimi, nie ma możliwości dalszej konstruktywnej
współpracy. Podkreśliła też, że w najbliższym czasie zamierza przejść na emeryturę, rezygnując z prawa do
dalszego wykonywania zawodu, a z uwagi na stanowiska obu stron sporu, nie widzi możliwości zakończenia sprawy
do tego czasu. Sąd oddalił wniosek, jednak po pewnym czasie ORA złożyła do akt pismo o wyznaczeniu w miejsce
adwokat W.K. adwokata K.W. jako pełnomocnika z urzędu. Pomimo tego, że decyzja ORA została podjęta bez
wniosku Sądu, dalsze czynności w postępowaniu Sąd podejmował z udziałem nowego pełnomocnika.
Wniosek o wynagrodzenie
Adwokat W.K. wniosła o przyznanie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, jednak Sąd nie uwzględnił tego
wniosku. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że zmiana pełnomocnika nie nastąpiła na podstawie decyzji
Sądu w trybie określonym w art. 118 § 3 KPC, lecz w oparciu o decyzję ORA podjętą z inicjatywy W.K. Zdaniem
Sądu, wyłącznie w sytuacji opisanej w art. 118 § 3 KPC, sąd jest zobligowany do przyznania dotychczasowemu
pełnomocnikowi wynagrodzenia za udzieloną pomoc prawną z urzędu. Jak podkreślono, zasadą jest przyznanie
jednego wynagrodzenia pełnomocnikowi z urzędu, zatem w razie zwolnienia dotychczasowego pełnomocnika bez
decyzji Sądu, przyznanie wynagrodzenia nowemu pełnomocnikowi wyklucza jego zasądzenie na rzecz poprzednio
ustanowionego pełnomocnika. Sąd uznał, że ewentualne rozliczenia między tymi pełnomocnikami pozostają w ich
wyłącznej gestii.
Pytanie prawne
Rozpoznający zażalenie na to postanowienie Sąd przedstawił SN pytanie prawne: Czy zwolnienie przez ORA
występującego dotychczas w postępowaniu pełnomocnika procesowego strony, ustanowionego przez Sąd
z urzędu, oraz wyznaczenie w jego miejsce przez ORA nowego pełnomocnika procesowego z urzędu jest
prawnie skuteczne w sytuacji, gdy taka decyzja ORA podjęta jest samodzielnie tj. bez uprzedniego wniosku
Sądu o wyznaczenie nowego pełnomocnika procesowego strony oraz, gdy wcześniej Sąd oddalił już wniosek
dotychczasowego pełnomocnika procesowego o zwolnienie go od obowiązku zastępowania strony
w procesie na zasadzie art. 118 § 3 kpc a contrario ?
W ocenie Sądu sporne zagadnienie prawne sprowadza się do właściwej wykładni art. 118 § 3 KPC i art. 28 ust. 2
ustawy z 26.5.1982 r. - Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1184; dalej: PrAdw). Regulacje te odmiennie
wskazują podmiot, który podejmuje decyzję o zwolnieniu pełnomocnika z urzędu z dalszego obowiązku
reprezentowania strony procesu. Z art. art. 28 ust. 2 PrAdw wynika, że to wyłącznie organ wyznaczający osobę
adwokata z urzędu może go zwolnić, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Za taką regulację szczególną
należy uznać art. 118 § 3 KPC, w którym wskazano sąd jako podmiot decydujący o zwolnieniu pełnomocnika
z urzędu.
W orzecznictwie zagadnienie to nie jest rozwiązywane jednolicie. W części orzeczeń przyjmuje się, że organ
samorządu adwokackiego z całkowitym pominięciem udziału sądu, czyli w trybie innym niż wskazany w art. 118 § 3
KPC, może skutecznie zwolnić dotychczasowego pełnomocnika z urzędu i wyznaczyć w jego miejsce nowego
adwokata. Skutkiem takiego działania jest jednak brak uprawnienia zwolnionego pełnomocnika do uzyskania
wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu (zob. postanowienie SA w Krakowie z 24.7.2018 r., I ACz 915/18,
;
postanowienie SA w Krakowie z 10.5.2017 r., I ACz 655/17,
; wyrok SO w Łodzi z 20.12.2016 r., III Ca
1399/16,
). W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, że za takim rozwiązaniem przemawiają względy
racjonalności, to organ samorządu zawodowego ma największe doświadczenie w ocenie, czy obiektywnie zachodzą
ważne przyczyny uzasadniające zmianę pełnomocnika np. ujawniony konflikt interesów czy utrata zaufania klienta.
Drugi pogląd opiera się na przyjęciu, że w obecnym stanie prawnym tylko w dwóch przypadkach istnieje możliwość
wyznaczenia innego adwokata lub radcy prawnego dla strony korzystającej z pomocy pełnomocnika z urzędu.

Pierwszy z nich ustawodawca wskazał w art. 118 § 3 KPC. Na podstawie tej regulacji sąd, uwzględniając złożony
z ważnych przyczyn wniosek adwokata lub radcy prawnego o zwolnienie od obowiązku zastępowania strony
w procesie, zwraca się jednocześnie do właściwego organu samorządu o wyznaczenie innego adwokata lub radcy
prawnego. Drugi przypadek został wskazany w art. 118 § 5 w zw. z art. 118 § 6 KPC i obejmuje sytuację, w której
opinia o braku podstaw do wniesienia skargi nie została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności
(zob. wyrok SN z 11.5.2018 r., II CSK 457/17,
; postanowienie SN z 24.5.2012 r., V CZ 11/12,
). Za
przyjęciem, że z aktualnego brzmienia art. 118 § 3 KPC wynika wyłączna kompetencja sądu a nie właściwej
okręgowej rady adwokackiej przemawia analiza historyczna przepisów KPC. Do 19.4.2010 r., czyli wejścia w życie
nowelizacji dokonanej ustawą z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7 poz. 45), obowiązywała bowiem reguła zwalniania dotychczasowego
i wyznaczania nowego pełnomocnika z urzędu przez organ samorządu zawodowego.
Skutki działania ORA dla ważności postępowania
W uzasadnieniu pytania prawnego Sąd pokreślił doniosłość skutków rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego nie tylko
dla rozstrzygnięcia wpadkowego postępowania zażaleniowego, ale również dla dalszych losów sprawy. W przypadku
przyjęcia, że doszło do skutecznego zwolnienia W.K. przez ORA z obowiązku dalszej reprezentacji wnioskodawców,
sąd będzie mógł merytorycznie rozpoznać zarzuty i wnioski zażalenia dotychczasowego pełnomocnika z urzędu.
Natomiast uznanie zwolnienia pełnomocnika z urzędu przez ORA, z całkowitym pominięciem inicjatywy Sądu w tym
zakresie, za prawnie nieskuteczne, będzie oznaczało, że W.K. jest w dalszym ciągu pełnomocnikiem procesowym
wnioskodawców. Skoro zaś postępowanie jest w toku jej wniosek o wypłatę wynagrodzenia należy uznać za
przedwczesny. Konsekwencją przyjęcia tego stanowska będzie również konieczność weryfikacji kwestii
prawidłowości umocowania adwokata K.W. - obecnego pełnomocnika z urzędu i ewentualnej ważności lub
nieważności postępowania od momentu ustanowienia go przez ORA.
SN – decyzja należy do sądu
SN uznał, że decyzja o uwzględnieniu lub nie wniosku pełnomocnika z urzędu, który z ważnych powodów nie
chce już reprezentować wnioskodawcy należy wyłącznie do sądu. W razie gdy wniosek taki zostanie złożony
do ORA, organ ten nie może skutecznie samodzielnie podjąć decyzji o zwolnieniu występującego dotychczas
w postępowaniu pełnomocnika procesowego strony i ustanowić nowego pełnomocnika. Jedynie sąd po
uwzględnieniu wniosku dotychczasowego pełnomocnika może się zwrócić do właściwego organu samorządu
zawodowego o wyznaczenie w jego miejsce kolejnego pełnomocnika.
Uchwała SN z 3.10.2023 r., III CZP 15/23,

Sąd Najwyższy uznał, że decyzja o zwolnieniu pełnomocnika z urzędu oraz wyznaczeniu nowego należy wyłącznie do sądu. Zdaniem SN tylko sąd może zdecydować o zwolnieniu pełnomocnika z urzędu na podstawie wniosku. Kontrowersje dotyczące kompetencji organów w tej kwestii zostały szczegółowo omówione, a SN wyjaśnił, że decyzja należy do sądu, a nie ORA.