Jurysdykcja w przypadku śmierci polskiego obywatela w innym państwie UE

Kiedy polski obywatel umiera w innym państwie UE, kluczowe jest ustalenie prawa właściwego dla dziedziczenia. TSUE podkreślił konieczność zgodności wykładni sądu polskiego z prawem UE. Przykładem jest sprawa B.F., gdzie sądy polskie analizowały jurysdykcję w kontekście rozporządzenia UE nr 650/2012. Trybunał wskazał, że zasada jurysdykcji dodatkowej stosuje się tylko przy określonych warunkach, np. gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie jest w państwie członkowskim związanym z rozporządzeniem.

Tematyka: Jurysdykcja, śmierć, polski obywatel, państwo członkowskie UE, dziedziczenie, TSUE, rozporządzenie UE nr 650/2012, wykładnia prawa, sąd krajowy, zgodność z prawem UE, Trybunał Europejski, Jurtukała, C-55/23

Jeżeli polski obywatel, posiadający nieruchomość w Polsce, umiera w innym państwie członkowskim UE, to
prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo państwa, w którym miał on ostatnie miejsce zwykłego
pobytu. TSUE uznał, że w sytuacji gdy wykładnia polskiego sądu wyższej instancji nie jest zgodna z prawem
Unii w interpretacji przedstawionej przez Trybunał, to polski sąd nie powinien stosować art. 386 § 6 KPC.
Stan faktyczny
B.F., obywatel polski, zmarł w Hamburgu. Jego siostra złożyła wniosek do Sądu Rejonowego w Szczecinie celem
ustalenia spadkobierców zmarłego. We wniosku wskazała, że: miejsce ostatniego zwykłego pobytu B.F. znajdowało
się w Hamburgu; pozostawił on majątek nieruchomy w Polsce oraz nie dokonał wyboru prawa właściwego dla ogółu
spraw dotyczących spadku po nim. Sąd ten odrzucił wniosek P.A. ze względu na brak jurysdykcji i stwierdził, że art.
10 ust. 1 lit. a rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie
jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów
urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego
(Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 201, s. 107) nie ma zastosowania. Rozpoznający zażalenie sąd okręgowy uznał
natomiast, że przepis ten przyznaje dodatkową jurysdykcję temu państwu członkowskiemu, w którym zmarły
pozostawił majątek i którego jest obywatelem, nawet jeżeli miejsce jego pobytu nie znajdowało się w tym państwie.
Rozpoznający ponownie sprawę sąd rejonowy nie podzielił wykładni art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia 650/2012/UE
przyjętej przez sąd okręgowy. Wniosek prejudycjalny dotyczył wykładni art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia Nr
650/2012, a także art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 47; dalej:
TFUE).
Stanowisko TS
W art. 4 rozporządzenia 650/2012/UE ustanowiono zasadę jurysdykcji ogólnej, zgodnie z którą sądy państwa
członkowskiego, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co
do ogółu spraw dotyczących spadku. W art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia 650/2012/UE ustanowiono zasadę
jurysdykcji dodatkowej do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku na rzecz sądów państwa
członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, jeżeli zmarły miał w chwili śmierci
obywatelstwo tego państwa. Jednak jak wynika z treści części pierwszej art. 10 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE,
TS podkreślił, że jurysdykcję dodatkową opierającą się na tym przepisie przewidziano jedynie na wypadek, gdy
miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim.
W wyroku z 7.4.2022 r., V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), C-645/20,
, Trybunał
uściślił, że zarówno art. 4, jak i art. 10 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE mają na celu jedynie określenie jednolitych
przesłanek jurysdykcji do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Ów art. 10, zawarty w rozdziale II
rozporządzenia 650/2012/UE, który ustanawia zbiór norm w zakresie jurysdykcji w sprawach spadkowych,
przewiduje jurysdykcję dodatkową w stosunku do jurysdykcji ogólnej, ustanowionej przez art. 4, który wskazuje na
sądy miejsca zwykłego pobytu zmarłego jako sądy mające jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących
spadku [wyrok V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), pkt 30]. Trybunał podkreślił, że pomiędzy
jurysdykcją sądu wynikającą z art. 4 rozporządzenia 650/2012/UE a jurysdykcją sądu przewidzianą w art. 10 tego
rozporządzenia nie zachodzi stosunek hierarchiczny, ponieważ każda z tych podstaw jurysdykcji znajduje
zastosowanie w innej sytuacji.
W niniejszej sprawie ostatnie miejsce zwykłego pobytu B.F. znajdowało się w Niemczech, a zmarły nie dokonał
wyboru prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku. Zdaniem TS w tych okolicznościach
z jednoznacznej treści art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia 650/2012/UE wynika wyraźnie, że ten przepis nie może być
stosowany w sytuacji takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, w której miejsce zwykłego pobytu zmarłego
w chwili jego śmierci znajdowało się w państwie członkowskim związanym tym rozporządzeniem.
Trybunał orzekł, że art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż
przewidziana w tym przepisie zasada jurysdykcji dodatkowej znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy miejsce
zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci znajdowało się w państwie członkowskim niezwiązanym tym
rozporządzeniem lub w państwie trzecim.
Zakres związania

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TS art. 267 TFUE przyznaje sądom krajowym jak najszersze uprawnienie do
wystąpienia do Trybunału, jeśli uznają one, że w zawisłej przed nimi sprawie pojawiły się wymagające rozstrzygnięcia
pytania związane z wykładnią lub oceną ważności przepisów prawa Unii (wyrok TS z 5.10.2010 r., Ełczinow, C-
173/09,
, pkt 26). Wyrok wydany przez Trybunał w trybie prejudycjalnym wiąże sąd krajowy w zakresie
dotyczącym wykładni lub ważności rozpatrywanych aktów instytucji Unii przy rozstrzyganiu zawisłego przed nim
sporu (wyrok Ełczinow, pkt 29).
Trybunał uznał, że sąd krajowy, który wykonuje uprawnienie przyznane mu w art. 267 akapit drugi TFUE, jest przy
rozstrzyganiu zawisłego przed nim sporu związany dokonaną przez Trybunał wykładnią rozpatrywanych przepisów
i w razie konieczności nie powinien uwzględniać oceny sądu wyższej instancji, jeśli mając na uwadze wykładnię
przedstawioną przez Trybunał, stwierdzi, że owa ocena sądu wyższej instancji nie jest zgodna z prawem UE (wyrok
TS z 9.9.2021 r., Dopravní podnik hl. m. Prahy, C-107/19,
, pkt 46). Co więcej, z zasady pierwszeństwa prawa
Unii wynika, że w razie niemożności dokonania wykładni uregulowania krajowego w sposób zgodny z wymogami
określonymi w prawie Unii sąd krajowy, do którego należy w ramach jego kompetencji stosowanie unijnych
przepisów, jest zobowiązany zapewnić pełną ich skuteczność, w razie konieczności odstępując od stosowania,
z własnej inicjatywy, wszelkich sprzecznych z nimi przepisów krajowego prawa, bez konieczności żądania
uprzedniego uchylenia tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym lub
oczekiwania na takie uchylenie (wyrok Ełczinow, pkt 31).
Zdaniem TS w niniejszej sprawie sąd odsyłający ma obowiązek zapewnienia pełnej skuteczności art. 267 TFUE,
w razie potrzeby poprzez odstąpienie z własnej inicjatywy od stosowania polskich przepisów procesowych –
w niniejszym wypadku art. 386 § 6 KPC – które wymagają od niego stosowania interpretacji prawa dokonanej przez
Sąd Okręgowy w Szczecinie, jeżeli nie jest ona zgodna z prawem Unii w wykładni nadanej mu przez Trybunał.
Trybunał orzekł, że prawo Unii, a w szczególności art. 267 TFUE, należy interpretować w ten sposób, że stoi
ono na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy orzekający w następstwie uchylenia wydanego przez niego
orzeczenia przez sąd wyższej instancji był związany, zgodnie z krajowym prawem procesowym, oceną
prawną dokonaną przez ten sąd wyższej instancji, jeżeli ta ocena nie jest zgodna z prawem Unii w wykładni
nadanej mu przez Trybunał.

Komentarz
W niniejszym postanowieniu TS odniósł się do dwóch kwestii. Pierwsza dotyczy zasady jurysdykcji dodatkowej,
uregulowanej w art. 10 ust. 1 lit. a rozporządzenia 650/2012/UE. Trybunał konsekwentnie uznaje, że sąd państwa
członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, jest uprawniony do rozstrzygania co do ogółu
spraw dotyczących spadku, jeżeli ostatnie miejsce zwykłego pobytu zmarłego znajdowało się w państwie
członkowskim niezwiązanym tym rozporządzeniem, np. Irlandii lub Danii, bądź w państwie trzecim.
Drugie zagadnienie, do którego odniósł się TS w niniejszym postanowieniu, dotyczy kwestii związania sądu
wykładnią prawa Unii przyjętą przez sąd wyższej instancji. Zgodnie bowiem z art. 386 § 6 KPC ocena prawna
wyrażona w uzasadnieniu wyroku sądu II instancji wiąże zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd
II instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu
prawnego lub faktycznego albo po wydaniu wyroku sądu II instancji Sąd Najwyższy w uchwale rozstrzygającej
zagadnienie prawne wyraził odmienną ocenę prawną. W niniejszym postanowieniu Trybunał konsekwentnie
prezentuje stanowisko, że sąd krajowy, w tym polski sąd, ma obowiązek dokonywania wykładni zgodnej. Wymóg ten
obejmuje konieczność zmiany utrwalonego orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na interpretacji
prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy (zob. wyrok TS z 4.6.2020 r., Kancelaria Medius, C-
495/19,
, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo). Tym samym polski sąd powinien w pełni uwzględnić
wykładnię prawa Unii dokonaną w orzeczeniu wydanym przez TS w trybie prejudycjalnym, nawet jeżeli nie jest ona
zgodna z wykładnią krajowego sądu wyższej instancji, tak jak w niniejszej sprawie, i tym samym nie stosować art.
386 § 6 KPC.
Warto zauważyć, że niniejszej sprawie została nadana fikcyjna nazwa, tj. Jurtukała, która nie odpowiada rzeczywistej
nazwie żadnej ze stron postępowania. Od 1.1.2023 r. wszystkim nowym zanonimizowanym sprawom dotyczącym
sporów między osobami fizycznymi lub między osobami fizycznymi a osobami prawnymi, których nazwy nie mają
charakteru odróżniającego, nadawane są fikcyjne nazwy za pomocą komputerowego automatycznego generatora.

Postanowienie TS z 17.7.2023 r., Jurtukała, C-55/23,

Trybunał Europejski wskazał, że sąd krajowy powinien być związany wykładnią prawa Unii, nawet jeśli jest sprzeczna z oceną sądu wyższej instancji. To stawia wymóg na polskie sądy dotyczący zmiany wykładni prawa krajowego w przypadku niezgodności z prawem UE. Postanowienie TS z 17.7.2023 r. (sprawa Jurtukała, C-55/23) służy jako kolejne wyjaśnienie zasad jurysdykcji w przypadku śmierci polskich obywateli w innych krajach UE.