Ochrona konsumenta w postępowaniach nakazowych

Nakazy zapłaty oparte na wyciągu z ksiąg bankowych w postępowaniach nakazowych stają się przedmiotem dyskusji po orzeczeniu Sądu Najwyższego, który podkreślił konieczność zbadania abuzywności postanowień umownych. Sprawa dotyczyła pozwu Banku S.A. wobec P.M. o zapłatę kwoty wynoszącej 831 834,06 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie. Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył decyzję, argumentując naruszenie prawa materialnego oraz konstytucyjne gwarancje konsumenta. Stanowisko Sądu Najwyższego, uchylającego nakaz zapłaty i kierujące sprawę do ponownego rozpoznania, podkreśliło konieczność uwzględnienia zasad prawa unijnego i ochrony konsumenta

Tematyka: ochrona konsumenta, postępowanie nakazowe, abuzywność postanowień umownych, Sąd Najwyższy, konstytucyjne gwarancje konsumenta, dyrektywa 93/13/EWG, ochrona praw konsumentów, umowy konsumenckie

Należy konsekwentnie przyjąć, że również w postępowaniu nakazowym opartym na wyciągu z ksiąg
bankowych (art. 485 § 3 KPC), w celu zapewnienia właściwej ochrony konsumentowi sąd jest zobowiązany
zbadać z urzędu, czy postanowienia uzgodnione między stronami mają nieuczciwy charakter – orzekł Sąd
Najwyższy.
Opis okoliczności faktycznych
Bank S.A. z siedzibą w W. wniósł o orzeczenie nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym, żeby pozwany P.M.
zapłacił na jego rzecz kwotę 831 834,06 zł, stanowiącą równowartość 227 413,76 CHF wraz z ustawowymi
odsetkami za opóźnienie od dnia wytoczenia powództwa, oraz kosztami postępowania, w tym kosztami zastępstwa
procesowego według norm przepisanych. Do pozwu załączono m.in. odpis umowy kredytu wraz z aneksem i wyciąg
z ksiąg banku.
Stanowisko SO
SO nakazał, aby pozwany P.M. zapłacił powodowi dochodzoną kwotę. Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł skargę
nadzwyczajną od nakazu zapłaty z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego
państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, zaskarżając go w całości. Skarżący
zarzucił zaskarżonemu nakazowi zapłaty m.in. rażące naruszenie prawa poprzez jego niewłaściwe zastosowanie,
polegające na naruszeniu przepisu prawa materialnego art. 385 1 § 1 KC w zw. z art. 3851 § 3 KC, poprzez jego
niezastosowanie w sprawie w wyniku zaniechania zbadania istoty sprawy (treści umowy), a w konsekwencji
niezbadanie z urzędu abuzywności klauzul zawartych w umowie kredytu, a także art. 58 § 1 KC poprzez jego
niezastosowanie, wyrażające się w nieprzeprowadzeniu badania, czy umowa kredytu jest ważna. Skarżący zarzucił
ponadto naruszenie art. 2, art. 45 ust. 1, art. 76 Konstytucji RP.
Skarżący przypomniał, że powyższe przepisy KC zostały wprowadzone w celu transpozycji do prawa polskiego
postanowień dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29). Ponadto wskazał, że ustawodawstwo Unii Europejskiej oraz
orzecznictwo TSUE wywiera bezpośredni wpływ na kształt polskiego systemu prawnego. Sądy krajowe zobowiązane
są urzeczywistniać należytą ochronę konsumenta i podkreślił, że chodzi tu w szczególności o dokonanie z urzędu
kontroli abuzywności postanowień umownych, nawet bez wyraźnego żądania strony postępowania. Obowiązek ten
nabiera jeszcze większego znaczenia w sytuacji, gdy Sąd dysponował dokumentami umowy konsumenckiej przed
wydaniem nakazu zapłaty. SO de facto wsparł działania przedsiębiorcy nakierowane na wykorzystanie słabszej
pozycji konsumenta, który nie był w stanie skutecznie się bronić.
Stanowisko SN
SN uchylił zaskarżony nakaz zapłaty i przekazał sprawę SO do ponownego rozpoznania.
Zasadny w ocenie SN był zarzut naruszenia art. 76 Konstytucji RP, który określa podstawowe gwarancje
konstytucyjne w zakresie ochrony konsumenta w stosunkach z przedsiębiorcą. Z przepisu tego wynika obowiązek
zapewnienia właściwej ochrony konsumentów, który spoczywa na każdym organie i instytucji, których właściwość
obejmuje sprawy dotyczące konsumentów, w tym na sądach. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w orzecznictwie
TK. Konstytucyjna zasada ochrony konsumenta zakłada, że konsument ma słabszą pozycję kontraktową niż
przedsiębiorca, dlatego wymaga ochrony, a więc pewnych uprawnień, które doprowadziłyby do przynajmniej
względnego zrównania pozycji kontrahentów. SN przyjmuje, że zakres ochrony konsumentów wynikający z art.
76 Konstytucji RP należy oceniać z uwzględnieniem zasad i wymagań prawa unijnego, z uwagi na zakres
implementowania regulacji unijnych dotyczących prawa konsumenckiego do krajowego porządku prawnego.
Szczególne znaczenie dla ochrony konsumentów ma dyrektywa 93/13/EWG, która nakłada na państwa członkowskie
obowiązek zapewnienia skutecznych środków, mających na celu zapobieganie stosowaniu nieuczciwych warunków
w umowach konsumenckich. Określenie „konsument” użyte w art. 76 Konstytucji RP ma charakter autonomiczny i nie
może być ograniczane do denotacji wyznaczonej treścią art. 221 KC. Jak bowiem podkreślił TK, norma art. 76
Konstytucji RP zapewnia ochronę „wszelkim podmiotom, w szczególności osobom fizycznym”, mającym
słabszą pozycję wobec profesjonalnego podmiotu. Natomiast zgodnie z art. 221 KC za konsumenta uważa
się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej
działalnością gospodarczą lub zawodową. Analogicznie art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13/EWG stanowi, że
„konsument” oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych dyrektywą działa w celach
niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem.

W rozpoznawanej sprawie umowa nie została zawarta w związku z prowadzeniem przez osobę fizyczną działalności
gospodarczej lub zawodowej. Nie ulega więc wątpliwości, że pozwanemu przysługuje status konsumenta zarówno
w świetle brzmienia art. 221 KC, jak i art. 76 Konstytucji RP. SN nie podzielił stanowiska, że w przypadku nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym, gdy pozwanym jest konsument, czynności sądu ograniczają się jedynie do
badania warunków formalnych pozwu i dołączonych do niego dokumentów, a następnie zarzutów. Tego rodzaju
modus operandi stoi w sprzeczności z konstytucyjną zasadą ochrony konsumenta wynikającą z art. 76 Konstytucji
RP, jak i gwarancjami wynikającymi z dyrektywy 93/13/EWG. Za utrwalony w orzecznictwie TSUE przyjmuje się
pogląd, że organy wymiaru sprawiedliwości z urzędu dokonują oceny nieuczciwych postanowień umowy
konsumenckiej. Co więcej TSUE wskazał, że przepis art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten
sposób, że sprzeciwia się on przepisom krajowym, pozwalającym na wydanie nakazu zapłaty opartego na wekslu
własnym, który stanowi gwarancję wierzytelności powstałej z umowy kredytu konsumenckiego, w sytuacji gdy sąd
rozpoznający pozew o wydanie nakazu zapłaty nie jest uprawniony do zbadania potencjalnie nieuczciwego
charakteru warunków tej umowy, jeżeli sposób wykonania prawa do wniesienia zarzutów od takiego nakazu nie
pozwala na zapewnienie przestrzegania praw, które konsument opiera na tej dyrektywie. Jeżeli więc w przypadku
nakazu zapłaty opartego na wekslu własnym, stanowiącego zabezpieczenie roszczeń wynikających z umowy, sąd
powinien wziąć pod uwagę potencjalnie nieuczciwy charakter warunków umowy, to tym bardziej powinien to uczynić
w sytuacji, gdy roszczenie wywodzone jest bezpośrednio z umowy.
SN przypomniał również, że przepisy proceduralne ograniczające możliwość skorzystania przez konsumenta
z przysługującej ochrony na gruncie prawa wspólnotowego, zezwalające na badanie treści konsumenckiego
stosunku podstawowego wyłącznie w przypadku wniesienia zarzutów, nie realizowałyby celu prawa
konsumenckiego, jakim jest realne wyrównanie pozycji stron umowy konsumenckiej.
Uzasadnienie zaskarżonego nakazu zapłaty nie pozostawia wątpliwości, że rozpoznając sprawę, SO nie wziął pod
uwagę okoliczności, że pozwany występuje w charakterze konsumenta i w konsekwencji nie badał, czy
postanowienia umowy kredytu mają nieuczciwy charakter. W konsekwencji SO zastosował wprost przepisy KPC,
pomijając przepisy o ochronie konsumenta przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.
W rozpoznawanej sprawie zarzuty rażącego naruszenia prawa materialnego należy uznać za zasadne. Dodatkowo
trzeba podkreślić, że art. 3851 -3853 KC wprowadzone zostały do KC ustawą z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz.
1225), która implementowała dyrektywę 93/13/EWG.

Komentarz
Należy mieć na względzie, że art. 485 § 3 KC został uchylony 7.11.2019 r., a więc brak jest obecnie możliwości
wydawania nakazu zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych. Jednakże wartość wyroku SN sprowadza się
do uznania obowiązku sądu badania z urzędu, również w toku postępowania nakazowego, umowy pod kątem jej
abuzywności, gdy ma poważne wątpliwości co do zasadności dochodzonego roszczenia. Tylko bowiem takie
działanie zapewnia poszanowanie i właściwą ochronę praw konsumentów wynikających z przepisów prawa
krajowego i unijnego. Jednocześnie jednak SN podkreślił w okolicznościach sprawy, że przyczyną uchylenia
zaskarżonego nakazu zapłaty nie jest jednoznaczne stwierdzenie abuzywności postanowień umownych, ale brak ich
zbadania pod tym kątem w toku postępowania nakazowego. Tymczasem w przypadku dochodzenia zapłaty na
podstawie roszczeń wywodzonych z umowy zawartej z konsumentem SO miał taką wyraźną powinność. SN stanął
na stanowisku, że praktyka wydawania nakazu zapłaty przeciwko konsumentowi, z pominięciem kontroli umowy,
będącej źródłem stosunku podstawowego, będzie prowadzić do powstania mechanizmu obejścia dyrektywy
93/13/EWG i będzie stanowić strukturalne zagrożenie zbiorowych interesów konsumentów.

Wyrok SN z 2.3.2023 r., II NSNc 182/23,

Wyrok Sądu Najwyższego zwraca uwagę na konieczność badania abuzywności postanowień umownych w umowach zawieranych z konsumentami, nawet w postępowaniach nakazowych. Decyzja SN, uchylająca nakaz zapłaty, podkreśla, że niewłaściwe zastosowanie prawa wobec konsumentów może prowadzić do naruszenia dyrektywy dotyczącej nieuczciwych warunków umownych. Utrzymując abuzywne praktyki, sądy narażają się na zagrożenie interesów konsumentów