Przepisy covidowe ograniczają prawo do sprawiedliwego procesu
Sąd Najwyższy stwierdził, że rozpoznanie w składzie jednoosobowym odwołania w sprawie cywilnej na podstawie przepisów covidowych prowadzi do nieważności postępowania. Zagadnienie prawne dotyczyło m.in. kwestii zgodności składu sądu z Konstytucją RP. Zasada kolegialności składu sądu odwoławczego oraz wprowadzone zmiany w czasie pandemii COVID-19 budzą poważne wątpliwości co do zgodności z prawem. Stanowisko Sądu Najwyższego wskazuje, że ukształtowanie składu sądu na podstawie przepisów covidowych może ograniczać prawo do sprawiedliwego procesu.
Tematyka: Sąd Najwyższy, skład sądu, prawo do sądu, Konstytucja RP, covid, pandemia, zasada kolegialności, nieważność postępowania, interpretacja prawa, precedens, uchwała SN
Sąd Najwyższy stwierdził, że rozpoznanie w składzie jednoosobowym odwołania w sprawie cywilnej na podstawie przepisów covidowych prowadzi do nieważności postępowania. Zagadnienie prawne dotyczyło m.in. kwestii zgodności składu sądu z Konstytucją RP. Zasada kolegialności składu sądu odwoławczego oraz wprowadzone zmiany w czasie pandemii COVID-19 budzą poważne wątpliwości co do zgodności z prawem. Stanowisko Sądu Najwyższego wskazuje, że ukształtowanie składu sądu na podstawie przepisów covidowych może ograniczać prawo do sprawiedliwego procesu.
Sąd Najwyższy stwierdził, że rozpoznanie w składzie jednoosobowym odwołania w sprawie cywilnej na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt. 4 ustawy z 2.3.2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2095; dalej: KoronawirusU) prowadzi do nieważności postępowania. Pytanie prawne SR w K., w sprawie dotyczącej zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności postanowieniu zasądzającemu wynagrodzenie o pracę, przedstawił SN do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości: • Czy sąd w składzie jednoosobowym wynikającym z epizodycznych regulacji art. 15zzs1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU jest „sądem ustanowionym ustawą” w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPCz? a w wypadku udzielenia odpowiedzi negatywnej na powyższe pytanie: • Czy zasadnym jest pomijanie art. 15zzs 1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU na podstawie art. 91 ust. 2 Konstytucji RP i ukształtowanie składu sądu w postępowaniu zażaleniowym na podstawie przepisów KPC, w tej sprawie w oparciu o art. 7674 § 11 KPC (skład 3-osobowy)? Rozpoznający to pytanie prawne SN przekazał je do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi z uwagi na potrzebę uwzględnienia szerszego kontekstu prawnego przy ocenie zgodności art. 15zzs 1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU z normami konstytucyjnymi. Zasada kolegialności składu w sądzie odwoławczym Jak podkreślono, zasada kolegialności rozumiana w ten sposób, że każdy środek zaskarżenia podlega rozpoznaniu przez sąd orzekający w składzie kolegialnym, nie została do tej pory uznana za podlegającą samoistnej ochronie w ramach konstytucyjnego prawa do sądu. Stanowi ona jednak immanentną część konstrukcji postępowania sądowego, a przez to również prawa do sądu. Z tego powodu wprowadzane dotychczas wyjątki od tej zasady wymagały oceny pod kątem konstytucyjności. Zgodnie z art. 367 § 3 KPC jako ogólną zasadę przewidziano rozpoznawanie spraw w składzie trzech sędziów. Sąd odwoławczy orzeka w składzie jednego sędziego, jeśli rozstrzyga się sprawę na posiedzeniu niejawnym, z wyjątkiem sytuacji, gdy ma wydać wyrok na tym posiedzeniu - wówczas orzeka w składzie trzech sędziów. Jedynie w postępowaniu uproszczonym sąd rozpoznaje apelację w składzie jednego sędziego - art. 50510 § 1 KPC. W orzecznictwie i doktrynie podkreśla się, że kolegialność orzekania służy sprawiedliwemu rozsądzeniu sprawy, zwiększa rzetelność postępowania oraz trafność i sprawiedliwość orzeczenia, wzmacnia funkcję kontrolną, sprzyja również naświetleniu sprawy z różnych punktów widzenia. Konsekwencją zasady kolegialności jest więc realizowanie prawa do sądu na wyższym poziomie. Dlatego rozwiązanie wprowadzone do systemu prawnego na mocy art. 15zzs 1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU budzi poważne wątpliwości co do zgodności z art. 45 ust. 1, art. 176 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3, jak również art. 2 Konstytucji RP. Zdaniem SN, w przypadku wprowadzania przez prawodawcę krajowego zmian w przepisach procesowych dotyczących składu sądu, może dojść do naruszenia standardu konwencyjnego, zarówno gdy kształtowanie składu orzekającego jest dokonywane bez należytego aksjologicznego uzasadnienia, jak i w wyniku dyskrecjonalnej decyzji czynnika administracyjnego, oraz gdy nie ma charakteru regulacji systemowej. Na skutek art. 15zzs 1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU dochodzi do ingerencji w zasadę ciągłości i niezmienności składu sądu rozpoznającego sprawę. W uzasadnieniu pytania prawnego podkreślono, że ingerencja ta jest dokonywana nie tylko przez władzę ustawodawczą, która eliminuje składy kolegialne w jednych sprawach, utrzymując je w innych. Ma ona miejsce również poprzez decyzję prezesa sądu powołanego przez władzę wykonawczą, w sytuacji przywrócenia składu kolegialnego do rozpoznania danej sprawy. Zmiany wprowadzone w okresie pandemii COVID-19 Zgodnie z art. 15zzs1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania tego z nich, który obowiązywał jako ostatni, w sprawach rozpoznawanych według KPC w I i II instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. W uzasadnieniu pytania prawnego SN wskazał, że pandemia stała się dla władz na całym świecie okazją do drastycznego ograniczenia podstawowych praw i wolności obywatelskich, wprowadzanych chaotycznie i często bezprawnie pod pozorem ochrony zdrowia i życia. Władze godziły w podstawowe wolności: przemieszczania się, gromadzenia się, wykonywania działalności zawodowej, prowadzenia działalności gospodarczej, a także prawa do: edukacji, sądu, czy opieki zdrowotnej. Tylko niektóre z tych ograniczeń udało się podważyć w toku postępowania przed sądami karnymi (zob. wyrok SN z 5.5.2021 r., II KK 106/21, ) lub administracyjnymi (zob. wyrok NSA z 13.1.2022 r., II GSK 2538/21, ). W postanowieniu zaznaczono, że wprowadzona do polskiej procedury cywilnej przez art. 15zzs 1 ust. 1 pkt 4 KoronawirusU zmiana nie została uzasadniona w racjonalny sposób. Przedstawione w toku procesu legislacyjnego uzasadnienie w postaci zagrożenia dla zdrowia, jakie stwarza wspólne zasiadanie przez trzy osoby w składzie sądu, nie zostało poparte żadnymi dowodami, analizami czy statystykami. Rozwiązanie to jest systemowo niespójne, skoro kolegialność zachowano w postępowaniu przed SN, jak i w większości spraw karnych oraz sądowoadministracyjnych, ponadto zasada orzekania jednoosobowego w czasie pandemii nie ma bezwzględnego charakteru. W ocenie SN całkowicie niezrozumiałe i absolutnie nieuzasadnione ochroną zdrowia lub jakiejkolwiek innej wartości jest utrzymanie w mocy wyjątkowego rozwiązania przez okres roku od ogłoszenia przez władze wykonawczą ustania stanu epidemii lub zagrożenia epidemicznego. Ten fragment przepisu potwierdza, że zagrożenie epidemiczne i dążenie do jego zredukowania nie stanowiło rzeczywistej przyczyny wprowadzenia odstępstwa od zasady kolegialnego orzekania przez sąd II instancji w postępowaniu zwykłym. Stanowisko SN SN uznał, że rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd II instancji w składzie jednego sędziego, ukształtowanym na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt. 4 KoronawirusU, ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 KPC). Uchwała nie została podjęta jednomyślnie, jednak pomimo zgłoszenia zdań odrębnych przez trzech sędziów, SN postanowił nadać uchwale moc zasady prawnej i ustalił, że przyjęta w uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia. Uchwała SN z 26.4.2023 r., III PZP 6/22,
Sąd Najwyższy uznał, że skład sądu ukształtowany na podstawie przepisów covidowych ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, co prowadzi do nieważności postępowania. Decyzja SN ma charakter precedensowy i wyznacza nowe standardy interpretacji prawa. Zasada kolegialności składu sądu oraz konstytucyjność wprowadzonych zmian są przedmiotem dyskusji. Uchwała SN potwierdza, że skład sądu powinien być ustanowiony z poszanowaniem podstawowych zasad prawa.