Rozpoznanie sprawy dotyczącej innego sędziego a ważność postępowania
Jeśli sprawę rozpozna sąd, w którym służbę pełni sędzia podlegający wyłączeniu z mocy ustawy, to nie oznacza to nieważności postępowania, o ile sędzia ten nie zasiada w składzie, który wydał orzeczenie. Artykuł omawia kwestie związane z wyłączeniem sędziego z mocy ustawy oraz jego wpływ na ważność postępowania. Podnoszone są pytania dotyczące stosowania art. 481 KPC oraz konsekwencji naruszenia przepisów dotyczących wyłączenia sędziego. Przedstawione są również stanowiska sądów w tej sprawie.
Tematyka: wyłączenie sędziego, ważność postępowania, art. 481 KPC, art. 48 § 1 pkt. 1-4 KPC, art. 379 pkt. 4 KPC, sąd, postępowanie, rozpoznanie sprawy, SN, uchwała
Jeśli sprawę rozpozna sąd, w którym służbę pełni sędzia podlegający wyłączeniu z mocy ustawy, to nie oznacza to nieważności postępowania, o ile sędzia ten nie zasiada w składzie, który wydał orzeczenie. Artykuł omawia kwestie związane z wyłączeniem sędziego z mocy ustawy oraz jego wpływ na ważność postępowania. Podnoszone są pytania dotyczące stosowania art. 481 KPC oraz konsekwencji naruszenia przepisów dotyczących wyłączenia sędziego. Przedstawione są również stanowiska sądów w tej sprawie.
Jeśli sprawę rozpozna sąd, w którym służbę pełni sędzia podlegający wyłączeniu z mocy ustawy, to nie
oznacza to nieważności postępowania, o ile sędzia ten nie zasiada w składzie, który wydał orzeczenie.
Pytanie prawne
G.K. wniósł pozew przeciwko swoim dzieciom, T.K. i B.K., domagając się uchylenia obowiązku alimentacyjnego.
Orzeczenie Sądu I instancji zostało zaskarżone przez A.K. - byłą żonę G.K. i matkę pozwanych, jednak apelacja
została odrzucona. Sąd stwierdził bowiem, że A.K. wniosła apelację w zakresie nieobjętym rozstrzygnięciem, oraz iż
nie doszło do pokrzywdzenia orzeczeniem. Postanowienie to zostało wydane przez SO w K., w którym orzeka sędzia
będący byłym mężem powódki i ojcem pozwanych.
W związku z tym SN przedstawiono pytanie prawne o następującej treści:
1. Czy art. 481 KPC ma zastosowanie wyłącznie w przypadku wyznaczenia do rozpoznania sprawy
sędziego, w stosunku do którego zachodzą przesłanki z art. 48 § 1 pkt. 1-4 KPC, czy też w każdym
przypadku wyznaczenia do rozpoznania sprawy sędziego orzekającego w sądzie w jakim pełni służbę
inny sędzia, niewyznaczony do rozpoznania sprawy, w stosunku do którego występują przesłanki z art.
48 § 1 pkt. 1-4 KPC?;
2. Czy naruszenie przepisu art. 481 KPC poprzez nieprzekazanie sprawy sądowi przełożonemu celem
wyznaczenia innego sądu równorzędnego, w drugim ze wskazanych powyżej przypadków, wywołuje
skutek w postaci nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt. 4 KPC?
Wyłączenie sędziego z mocy ustawy
W orzecznictwie przyjmuje się, że instytucja wyłączenia sędziego z mocy ustawy z perspektywy ustrojowej zmierza
do zapewnienia rozpoznania sprawy przez sąd niebudzący wątpliwości strony co do bezstronności. Natomiast
z perspektywy procesowej wyłączenie sędziego ma przeciwdziałać rozpoznaniu sprawy w warunkach nieważności
postępowania ze względu na ukształtowanie składu sądu sprzecznie z przepisami ustawy, lub zapobiec wznowieniu
postępowania z tej przyczyny (zob. postanowienie SN z 25.11.2021 r., I CSKP 524/21,
). Zgodnie z art. 48 § 1
pkt. 1-4 KPC sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach: w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze
stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki; swego małżonka,
krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do
drugiego stopnia; osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli; w których był lub jest jeszcze
pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron. W takiej sytuacji, na podstawie art. 48 1 KPC, sąd występuje
do sądu nad nim przełożonego o wyznaczenie innego sądu do rozpoznania sprawy, a sąd przełożony wyznacza inny,
równorzędny. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że do 7.11.2019 r., czyli wejścia w życie art. 481 KPC,
jednolicie przyjmowano, iż przesłanki wyłączenia z art. 48 § 1 pkt. 1-3 KPC muszą się odnosić do sędziego, który
został wyznaczony do rozpoznania konkretnej sprawy. Dlatego wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do
rozpoznania sprawy odrzucano jako niedopuszczalny bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa
w art. 52 § 2 KPC (zob. uchwała SN z 26.7.2019 r., I NOZP 1/19,
).
Wyłączenie sędziego czy wyłączenie sądu?
Na gruncie przepisów po nowelizacji można przyjąć dwa rozwiązania. Jeden pogląd stanowi kontynuację dotychczas
prezentowanego stanowiska, że wyłączenie dotyczy tylko sędziego wyznaczonego w konkretnej sprawie. Drugi
natomiast zakłada, że art. 481 KPC należy rozumieć w ten sposób, że jeśli stroną w konkretnej sprawie jest określony
sędzia sądu właściwego miejscowo i rzeczowo do rozpoznania sprawy, to na wniosek tego sądu sąd nad nim
przełożony wyznacza do jej rozpoznania inny sąd różnorzędny. Nie ma przy tym znaczenia, czy sędzia wyłączony
z mocy ustawy został wyznaczony lub wylosowany do jej rozpoznania, w jakim wydziale orzeka, ilu sędziów liczy
dany sąd oraz jakiego rodzaju relacje łączą sędziego wyłączonego z mocy ustawy z innymi sędziami sądu
właściwego. W założeniu ustawodawcy wprowadzenie tej nowej instytucji procesowej miało służyć wzmocnieniu
społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości przez wyeliminowanie sytuacji, w której sprawa z udziałem
sędziego miałaby podlegać osądowi w „macierzystym sądzie sędziego-strony”. Takie rozwiązanie pozwala z góry
wykluczyć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy oczywistych zależności osobistych, koleżeńskich czy towarzyskich,
między wyłączonym sędzią a pozostałymi sędziami danego sądu. Podkreśla się przy tym, że rozpoznanie sprawy
przez inny równorzędny sąd nie narusza konstytucyjnego prawa stron do sądu, skoro rozpoznanie sprawy następuje
na podstawie i w trybie tych samych norm prawnych, co w sądzie pierwotnie właściwym, a odejście od zasad
ustalania właściwości jest uzasadnione potrzebą lepszego zagwarantowania bezstronności sądu (zob. postanowienie
SN z 25.8.2022 r., III CO 594/22,
; postanowienie SN z 2.12.2021 r., III CO 91/21,
). Jednak w ocenie
Sądu przedstawiającego pytanie prawne rozszerzenie zastosowania art. 481 KPC na sytuację, gdy jedna z przyczyn
z art. 48 § 1 pkt. 1-4 KPC zachodzi wobec sędziego orzekającego w tym samym sądzie, ale niewyznaczonego do jej
rozpoznawania, poprzez ustanowienie wymogu wiedzy o sytuacji życiowej innych sędziów, pomija określony
w przepisach sposób funkcjonowania jednostek wymiaru sprawiedliwości.
Czy postępowanie jest ważne?
Odnosząc się do drugiego zagadnienia, Sąd stwierdził, że nie ma podstaw, aby do art. 48 1 KPC stosować wprost
skutki wskazane w art. 379 pkt. 4 KPC. Dlatego należałoby przyjąć, że naruszenie art. 48 1 KPC przez jego
niezastosowanie miałoby tylko charakter naruszenia przepisu postępowania, zatem nie byłoby brane pod uwagę
przez sąd odwoławczy z urzędu. W konsekwencji strona apelująca musiałaby wprost podnieść taki zarzut, wykazując
jednocześnie wpływ naruszenia na wynik sprawy. W orzecznictwie wyrażono pogląd, że aby można było mówić
o nieważności postępowania, niezbędne jest, żeby wyłączeniu z mocy prawa podlegał sędzia, który brał udział
w rozpoznaniu sprawy (zob. wyrok SA w Lublinie z 28.10.2020 r., I ACa 284/20).
Stanowisko SN
SN podjął uchwałę, w której uznał, że rozpoznanie sprawy przez sąd, w którym pełni służbę sędzia
podlegający wyłączeniu na podstawie art. 48 § 1 pkt. 1-4 KPC, który nie zasiada w składzie tego sądu, nie
skutkuje nieważnością postępowania na podstawie art. 379 pkt. 4 KPC. SN odmówił podjęcia uchwały
w pozostałym zakresie.
Uchwała SN z 13.10.2022 r., III CZP 95/22,
Sąd Najwyższy uznał, że rozpoznanie sprawy przez sędziego podlegającego wyłączeniu, który nie zasiadał w składzie sądu, nie skutkuje nieważnością postępowania. Decyzja ta została podjęta w kontekście analizy art. 48 § 1 pkt. 1-4 KPC oraz art. 379 pkt. 4 KPC. SN wydał uchwałę w sprawie, potwierdzając stanowisko w tej kwestii.