Wybrane aspekty prawomocności materialnej orzeczenia

W publikacji omawiane są kluczowe zagadnienia dotyczące prawomocności materialnej orzeczenia w kontekście ustalania nieistnienia uchwały wspólnoty mieszkaniowej. Analizowane są aspekty związania sądu z ustaleniami zawartymi w prawomocnym wyroku dotyczącym uchylenia uchwały oraz granice mocy wiążącej orzeczenia. Przedstawione są interpretacje przepisów KPC oraz konsekwencje prawne wynikające z wcześniejszych rozstrzygnięć. Publikacja stanowi wartościowe źródło informacji dla prawników i osób zainteresowanych tematyką prawa procesowego.

Tematyka: prawomocność materialna, uchwała wspólnoty mieszkaniowej, ustalenie nieistnienia, moc wiążąca orzeczenia, granice mocy wiążącej, prekluzja faktów, KPC, SN, uchwała SN

W sprawie o ustalenie nieistnienia uchwały wspólnoty mieszkaniowej sąd nie jest związany ustaleniami
dotyczącymi jej istnienia, zawartymi w uzasadnieniu prawomocnego wyroku oddalającego powództwo
o uchylenie tej uchwały.
Stan faktyczny
W sprawie z powództwa przeciwko Wspólnocie Mieszkaniowej o ustalenie nieistnienia uchwały, po rozstrzygnięciu na
posiedzeniu niejawnym zagadnienia prawnego przedstawionego przez SA: „Czy, rozpoznając powództwo o ustalenie
nieistnienia uchwały wspólnoty mieszkaniowej, sąd jest związany ustaleniami dotyczącymi jej istnienia zawartymi
w prawomocnym orzeczeniu oddalającym powództwo o uchylenie tej uchwały?”, SN podjął uchwałę jak wyżej
wskazano.
W sprawie tej SO oddalił powództwo przeciwko Wspólnocie Mieszkaniowej o ustalenie nieistnienia uchwały
dotyczącej zdemontowania drewnianej zabudowy tarasu przyległego do lokalu X, którego właścicielem była
powódka.
SO wskazał, że wcześniejsze postępowanie o uchylenie tej uchwały – zainicjowane przez powódkę – zostało
rozstrzygnięte prawomocnym wyrokiem SO oddalającym powództwo. Wbrew zgłoszonym w tamtym postępowaniu
zarzutom powódki Sąd ten ocenił i ustalił, że uchwała została podjęta wymaganą większością głosów (głosowały
osoby uprawnione), a niezależnie od tego nawet brak wymaganej większości głosów nie stwarzałby podstawy do jej
uchylenia, gdyż byłaby to wówczas uchwała nieistniejąca, co uzasadniałoby żądanie ustalenia jej nieistnienia
(którego powódka nie zgłosiła), a nie żądanie jej uchylenia.
Mając na względzie wcześniejsze rozstrzygnięcie, w niniejszej sprawie o ustalenie nieistnienia uchwały SO odwołał
się do regulacji art. 365 i 366 KPC i wskazał, że jest związany ustaleniami poczynionymi w sprawie o uchylenie
uchwały, iż została ona podjęta wymaganą większość głosów osób uprawnionych, w związku z czym przyjął, że
powódka nie wykazała interesu prawnego (skuteczność uchwały nie budzi wątpliwości).
Przy rozpoznawaniu apelacji powódki SA powziął wątpliwość prawną co do tego, czy rozpoznając powództwo
o ustalenie nieistnienia uchwały Wspólnoty Mieszkaniowej, Sąd jest związany ustaleniami dotyczącymi jej istnienia,
zawartymi w prawomocnym orzeczeniu oddalającym powództwo o uchylenie tej uchwały, i przedstawił to zagadnienie
SN do rozstrzygnięcia.
W uzasadnieniu zauważył, że istnienie uchwały Wspólnoty Mieszkaniowej stanowi kwestię wstępną, która powinna
być zbadana przez Sąd z urzędu w procesie o uchylenie tej uchwały, przewidzianym w art. 25 ustawy z 24.6.1994 r.
o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1048; dalej: WłLokU), skoro nie jest możliwe uchylenie uchwały
nieistniejącej. Wątpliwość dotyczy natomiast tego, czy pozytywne rozstrzygnięcie tej kwestii wstępnej wiąże Sąd
w późniejszej sprawie o ustalenie nieistnienia tej uchwały, tak że Sąd ten nie może zignorować ani ustaleń
faktycznych stanowiących podstawę faktyczną tego rozstrzygnięcia, ani wyrażonej oceny prawnej.
Uchwała SN
Zgodnie z art. 365 § 1 KPC orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne
sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach przewidzianych w ustawie - także
inne osoby.
W myśl zaś art. 366 KPC wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku
z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami.
W orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że przepisy te są ze sobą ściśle powiązane, wyrażają bowiem 2 aspekty
prawomocności materialnej orzeczenia:
1. Powaga rzeczy osądzonej (art. 366 KPC) stanowi negatywny aspekt tej prawomocności, będąc negatywną
i bezwzględną przesłanką procesową, której zaistnienie – co ma miejsce w razie tożsamości przedmiotowej
i podmiotowej zakończonego prawomocnie procesu i kolejnego postępowania - wyłącza dopuszczalność
orzekania w sprawie i prowadzi do odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 2 KPC), ewentualnie, jeżeli zaistniała
dopiero w toku postępowania, prowadzi do jego umorzenia jako niedopuszczalnego (art. 355 KPC);

2. Moc wiążąca orzeczenia (art. 365 § 1 KPC) wyraża pozytywny aspekt prawomocności materialnej i przejawia
się w tym, że sąd w kolejnym postępowaniu zobowiązany jest przyjąć, iż istotne z punktu widzenia zasadności
żądania zagadnienie prawne (kwestia wstępna) kształtuje się tak, jak to zostało rozstrzygnięte w prawomocnym
wyroku. W przeciwieństwie do powagi rzeczy osądzonej, która zawsze wyklucza uwzględnienie żądania, moc
wiążąca prawomocnego orzeczenia może doprowadzić zarówno do uwzględnienia, jak i oddalenia powództwa.
Przedmiotowe granice mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia należy oceniać według reguł przyjętych w art. 366
KPC, tj. w odniesieniu do przedmiotowych granic powagi rzeczy osądzonej. Objęte jest nią tylko to, co w związku
z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia (art. 366 KPC), przy czym przedmiot ten należy postrzegać
przez pryzmat żądania pozwu i faktów przytoczonych w celu jego uzasadnienia (art. 187 § 1 pkt 1 i 2 w zw. z art. 321
§ 1 KPC). W tym ujęciu moc wiążąca dotyczy rozstrzygnięcia o żądaniu w połączeniu z jego podstawą faktyczną, nie
rozciąga się natomiast na kwestie prejudycjalne, które sąd przesądził, dążąc do rozstrzygnięcia o żądaniu, i których
rozstrzygnięcie znajduje się poza sentencją jako element jej motywów, ani na ustalenia faktyczne i poglądy
interpretacyjne stojące u podstaw prawomocnego orzeczenia. Treść uzasadnienia, podobnie jak w przypadku powagi
rzeczy osądzonej, może jednak służyć sprecyzowaniu rozstrzygnięcia zawartego w sentencji.
W orzecznictwie trafnie zwraca się uwagę, że za wąskim ujęciem mocy wiążącej przemawiają konstytucyjne
gwarancje dotyczące niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP), procesowa zasada dyspozycyjności,
a także chęć zapobiegania petryfikacji błędnych rozstrzygnięć. Przemawiają one za tym, aby sąd mógł na nowo
i samodzielnie poczynić ustalenia dotyczące faktów i sformułować oceny prawne, które rzutują na ostateczne
rozstrzygniecie sprawy. W przeciwnym razie kolejny proces zostałby zredukowany tylko do powielenia ustaleń
z pierwotnego procesu i mechanicznego powielenia orzeczenia. W rezultacie art. 365 § 1 KPC wyznaczający granice
omawianego związania powinien być wykładany ściśle. Zwłaszcza, że podstawową wartością, jaką realizować ma
prawomocność materialna orzeczenia jest pewność prawna, a nie jednolitość orzecznictwa, która osiągnięta być
może również poprzez realizację wymagania, by sąd rozpoznający kolejną sprawę między stronami szczególnie
wnikliwie i rozważnie ją osądził, uwzględniając także argumenty, które przytoczył sąd w sprawie zakończonej
wcześniej. Sąd rozpoznający sprawę w kolejnym procesie może więc przychylić się do poczynionych w poprzednim
procesie ustaleń prawnych i je podzielić. Jest to bowiem argumentacja, która może być powtórzona, choć zawsze
musi być stanowczą argumentacją sądu orzekającego w późniejszym procesie.
Zasługujące na aprobatę i dominujące w orzecznictwie wąskie ujęcie mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia
nie pozwala in casu uznać, że rozstrzygnięcie wstępne co do istnienia uchwały, dokonane w uzasadnieniu
wyroku oddalającego powództwo o jej uchylenie, a więc sytuujące się poza przedmiotem rozstrzygnięcia
i jego sentencją, wiążą sąd w późniejszym procesie o ustalenie nieistnienia tej Uchwały wytoczonym na
podstawie art. 189 KPC. Powództwo o uchylenie uchwały oparte na art. 25 ust. 1 WłLokU oraz powództwo
o ustalenie nieistnienia uchwały, wytoczone na podstawie art. 189 KPC, są dwoma odrębnymi powództwami.
Zgodnie zaś z zasadą dyspozycyjności powód może wybrać, z jakim żądaniem występuje i w jaki sposób je popiera.

Komentarz
W omawianej uchwale SN jednoznacznie wskazał na niezależność procesu o ustalenie nieistnienia uchwały
wspólnoty mieszkaniowej od sprawy o uchylenie tej uchwały. Potwierdził, że również ustalenia faktyczne
poczynione w sprawie o uchylenie uchwały nie są objęte prawomocnością materialną wyroku.
Poza omówieniem 2 aspektów prawomocności materialnej orzeczenia SN wskazał także na zagadnienia prekluzji
faktów na kanwie spraw dotyczących uchwał wspólnoty mieszkaniowej. Prekluzja związana z prawomocnym
osądzeniem powództwa o uchylenie uchwały sprawia, że co do zasady powód nie mógłby przywoływać twierdzeń
o faktach zaistniałych już w trakcie zakończonego postępowania (i opartych na nich zarzutów), choćby wcześniej
niepowoływanych bez swej winy, w kolejnym postępowaniu zmierzającym do uchylenia tej uchwały. Nie oznacza to
natomiast, że nie może ich powoływać w procesie o ustalenie nieistnienia uchwały.

Uchwała SN z 29.4.2022 r., III CZP 79/22,

Uchwała SN jasno określa niezależność procesu o ustalenie nieistnienia uchwały od sprawy o uchylenie tej uchwały oraz wyjaśnia, że ustalenia faktyczne związane z poprzednim postępowaniem nie podlegają mocy wiążącej orzeczenia. Ponadto, poruszono kwestie prekluzji faktów w kontekście spraw dotyczących uchwał wspólnoty mieszkaniowej, wyjaśniając konsekwencje prawne dla powoda w kolejnych postępowaniach.