Odrzucenie spadku w imieniu dziecka

Dobro dziecka jako zasada konstytucyjna odgrywa kluczowe znaczenie w procesie wykładni przepisów ustawowych dotyczących odrzucenia spadku przez małoletniego spadkobiercę. Sprawa dotyczyła odrzucenia spadku przez małoletnią M.B. po zmarłym dziadku A.B., gdzie istotną rolę odegrały kwestie terminu oraz zgody sądu rodzinnego. Skarga nadzwyczajna RPO podniosła ważne kwestie dotyczące ochrony praw majątkowych małoletnich oraz interpretacji przepisów konstytucyjnych i prawa spadkowego.

Tematyka: odrzucenie spadku, dobro dziecka, małoletni spadkobierca, konstytucja, sąd, RPO, termin, zgoda sądu, ochrona praw majątkowych, interpretacja przepisów, postępowanie spadkowe, SN, dziedziczenie

Dobro dziecka jako zasada konstytucyjna odgrywa kluczowe znaczenie w procesie wykładni przepisów
ustawowych. Długotrwałość, a niekiedy nawet przewlekłość procedury związanej z odrzuceniem spadku
przez małoletniego spadkobiercę nie może pozbawiać go ustawowego prawa wynikającego z art. 1015 § 1 KC
i „ochrony przed spadkiem” (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), którego nie chce przyjąć.
Stan faktyczny
W 2016 r. zmarł A.B. – dziadek małoletniej M.B. Spadkodawca nie pozostawił testamentu, a postępowanie spadkowe
wszczęto na wniosek jego wierzyciela. Z uwagi na obciążenie spadku długami córki A.B. odrzuciły spadek oraz
wystąpiły do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu swoich małoletnich dzieci. Po
wyrażeniu zgody przez sąd matka małoletniej M.B. jako jej ustawowa przedstawicielka złożyła w imieniu córki
notarialne oświadczenie o odrzuceniu spadku. Jednak SR w P. stwierdził, że oświadczenie w imieniu M.B. zostało
złożone po upływie terminu. Zgodnie z art. 1015 KC świadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być
złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak
oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
W ocenie Sądu termin ten należy liczyć od dnia, w którym matka dziewczynki złożyła w swoim imieniu oświadczenie
o odrzuceniu spadku. Jednocześnie Sąd stwierdził, że złożenie do sądu rodzinnego wniosku o zezwolenie na
złożenie oświadczenia w imieniu małoletniej pozostaje bez wpływu na bieg terminu do odrzucenia spadku.
Kilka miesięcy po wydaniu tego orzeczenia SN podjął uchwałę, w której przyjął, że termin przewidziany w art.
1015 § 1 KC nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na
złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Jeżeli postępowanie przed
sądem opiekuńczym zakończyło się wcześniej, oświadczenie o odrzuceniu spadku przez małoletniego może
być złożone w dowolnym momencie, aż do upływu terminu. Jeżeli jednak zakończyło się później, powinno
być złożone niezwłocznie (zob. uchwała SN z 22.5.2018 r., III CZP 102/17,
).
Skarga nadzwyczajna RPO
RPO wniósł skargę nadzwyczajną od orzeczenia SR w P., stwierdzającego nabycie spadku przez małoletnią M.B.
W ocenie RPO Sąd dopuścił się naruszenia zasad, praw i wolności konstytucyjnych, w tym: zasady ochrony dobra
dziecka, zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, a także zasady bezpieczeństwa prawnego.
W uzasadnieniu skargi nadzwyczajnej podkreślono, że matce dziecka nie można zarzucić braku dbałości o interesy
majątkowe córki, podjęła bowiem wszelkie przewidziane prawem czynności, które miały prowadzić do odrzucenia
spadku w imieniu M.B., a mimo to dziecko zostało pozbawione tego prawa. Niedotrzymanie terminu określonego
w art. 1015 § 1 KC nastąpiło z przyczyn niezależnych od przedstawiciela ustawowego małoletniej, czyli
uprawomocnienia się postanowienia sądu rodzinnego, wyrażającego zgodę na dokonanie czynności przekraczającej
zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, już po upływie tego terminu. RPO wskazał, że na skutek zaskarżonego
postanowienia doszło do naruszenia praw majątkowych chronionych w art. 64 ust. 1 Konstytucji RP. Stwierdzenie
nabycia spadku po dziadku rodzi niekorzystne skutki dla praw majątkowych małoletniej, nawet biorąc pod uwagę
ograniczenie jej odpowiedzialności za długi spadkowe ze względu na dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza.
Takie przyjęcie spadku nie wyklucza bowiem poniesienia pewnych kosztów, np. sporządzenia inwentarza spadku
i ewentualnych sporów z wierzycielami spadkodawcy.
Stanowisko SN
SN uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania SR w P. W ocenie SN
w sprawie doszło do naruszenia art. 64 Konstytucji RP, zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie
prawa, zasady bezpieczeństwa prawnego, a także zakazu tworzenia uprawnień pozornych, w tym przypadku
prawa do odrzucenia spadku. W uzasadnieniu orzeczenia podkreślono, że dobro dziecka, jako wartość
konstytucyjna, oddziałuje na wiele instytucji prawa i powinno być uwzględniane przy wykładni przepisów,
również tych regulujących prawo do odrzucenia spadku. W przypadku wątpliwości interpretacyjnych należy
skłaniać się do zastosowania wykładni prokonstytucyjnej. Obowiązek zadbania o interesy dziecka leży po
stronie jego przedstawicieli ustawowych, którzy powinni skorzystać z mechanizmów stworzonych przez
ustawodawcę. Ich obowiązkiem jest więc zainicjowanie we właściwym czasie postępowania przed sądem
opiekuńczym w celu uzyskania zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem
dziecka. Następnie, niezwłocznie po uprawomocnieniu się tego postanowienia, powinni złożyć w imieniu
małoletniego oświadczenie o odrzuceniu spadku. W tej sprawie matka dziecka dokonała wszystkich wymaganych
prawem czynności.

SN wyjaśnił, że choć z art. 1015 § 1 KC wynika konieczność złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku
w terminie 6 miesięcy od powzięcia informacji o tytule powołania, to podjęcie czynności prawnych
zmierzających do złożenia takiego oświadczenia powinno być traktowane jako zachowanie tego terminu
w przypadku następczego złożenia oświadczenia już po jego upływie (zob. postanowienie SN z 26.5.2021 r.,
I NSNc 76/21,
; z 15.6.2020 r., I NSNc 62/20). W konsekwencji w ponownie wydanym orzeczeniu SR w P.
powinien uwzględnić, że spadku nie nabywa osoba, która na skutek jego prawidłowego odrzucenia powinna być
traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Przyjęcie odmiennej interpretacji oznaczałoby, że w zależności od
sprawności działania sądu lub jego opieszałości osoba chcąca odrzucić spadek mogłaby dochować terminu, o którym
mowa w art. 1015 § 1 KC, lub byłaby narażona na ryzyko jego uchybienia.
SN zaznaczył, że ustawodawca powinien podjąć działania w celu unormowania w art. 1015 KC wskazanej praktyki
sądowej. System prawny powinien bowiem zawierać tak skonstruowane przepisy, by sposób ich stosowania nie
budził wątpliwości. Racjonalny ustawodawca powinien więc dążyć do zastępowania przepisów konstrukcyjnie
niewspółgrających z praktyką sądową takimi przepisami, których treść jest jednoznaczna i prowadzi do osiągnięcia
tożsamego z nią celu. Jednocześnie SN wyraził pogląd, że odrzucenie spadku w imieniu małoletniego powinno być
uregulowane w KRO jako czynność niewymagająca uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego. Czynności związane
z odrzuceniem spadku w imieniu małoletniego są czasochłonne, a ich eliminacja z prawa polskiego przyczyniłaby się
do przyspieszenia postępowań spadkowych.
Postanowienie SN z 7.7.2022 r., I NSNc 158/21

SN uchylił orzeczenie stwierdzające nabycie spadku przez małoletnią M.B. i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Podkreślił konieczność respektowania dobra dziecka oraz zasady zaufania do państwa i prawa. Zwrócił uwagę na istotę działań przedstawicieli ustawowych w ochronie interesów małoletnich spadkobierców. SN wskazał również na potrzebę uregulowania kwestii odrzucenia spadku przez małoletnich w sposób przewidywalny i efektywny.