Odmowa wydania nakazu zapłaty w przypadku roszczenia opartego na klauzuli abuzywnej

W publikacji omawia się sytuację, gdy sąd musi wykluczyć stosowanie niedozwolonego postanowienia umowy o kredyt konsumencki w przypadku roszczenia opartego na klauzuli abuzywnej. Artykuł analizuje interpretację dyrektywy dotyczącej nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz obowiązki sądu krajowego w takich przypadkach.

Tematyka: nakaz zapłaty, klauzula abuzywna, umowa kredytu konsumenckiego, dyrektywa 93/13/EWG, Trybunał Sprawiedliwości UE, TSUE, ochrona konsumentów, nieuczciwe warunki umowne

W sytuacji, gdy dłużnik (konsument) nie uczestniczy w postępowaniu, sąd, do którego wpłynął wniosek
o wydanie nakazu zapłaty, jest zobowiązany z urzędu wykluczyć stosowanie niedozwolonego postanowienia
umowy o kredyt konsumencki, który to warunek jest podstawą części dochodzonej wierzytelności, oraz
orzec o konsekwencjach prawnych stosowania takiego postanowienia.
Stan faktyczny
PCB wniosła do Sądu o wydanie nakazu zapłaty przeciwko IT (bułgarskiemu konsumentowi) na podstawie umowy
o kredyt konsumencki. Zgodnie z bułgarskim prawem takie postępowanie o wydanie nakazu zapłaty przebiega
jednostronnie do czasu jego wydania. Wątpliwość Sądu odsyłającego dotyczyła kwestii, czy gdyby art. 6 ust. 1
dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.
UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) zezwalał sądowi krajowemu na częściową odmowę wydania nakazu zapłaty, to czy na
mocy tego przepisu sąd powinien z urzędu wyciągnąć wszelkie konsekwencje z nieuczciwego charakteru warunku
umownego i dokonać potrącenia z urzędu, czy też przeciwnie, powinien zastosować się do orzecznictwa sądu
wyższej instancji, który pomimo stwierdzenia istnienia nieuczciwego warunku w umowie o kredyt konsumencki
nakazuje wydanie nakazu zapłaty i oddala wniosek o wydanie tego nakazu jedynie w zakresie, w jakim dotyczy on
kwot żądanych na podstawie tego nieuczciwego warunku bez możliwości potrącenia.
Badanie z urzędu
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego
nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami nie będą wiążące dla
konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu
z niej nieuczciwych warunków. Ten bezwzględnie obowiązujący przepis zmierza do zastąpienia ustanowionej
przez umowę formalnej równowagi praw i obowiązków stron umowy równowagą rzeczywistą, która przywraca
równość stron (wyrok TSUE z 21.12.2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 55,
,
sprawy połączone). W tym celu, na warunkach określonych prawem krajowym, do sądu krajowego należy zbadanie
z urzędu nieuczciwego charakteru warunku umownego objętego zakresem stosowania dyrektywy 93/13/EWG
i wyłączenie jego stosowania, aby nie wywierał on wiążących skutków wobec tego konsumenta w przypadku braku
sprzeciwu.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że w sytuacji gdy dłużnik
będący konsumentem nie uczestniczy w postępowaniu do czasu wydania tego nakazu zapłaty, sąd krajowy,
do którego wpłynął wniosek o wydanie tego nakazu zapłaty, jest zobowiązany z urzędu wykluczyć
stosowanie nieuczciwego warunku umowy o kredyt konsumencki zawartej między tym konsumentem
a odnośnym przedsiębiorcą, który to warunek jest podstawą części dochodzonej wierzytelności. W takim
przypadku ten sąd ma możliwość oddalić ten wniosek w części, o ile owa umowa może nadal obowiązywać
bez żadnych innych zmian, poprawek ani uzupełnień, czego zbadanie należy do tego sądu.
Obowiązki państw członkowskich
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TSUE sąd krajowy powinien, na mocy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG,
wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego
charakteru danego warunku, w celu zapewnienia, że konsument nie będzie nim związany (wyrok TSUE z 30.5.2013
r., Asbeek Brusse i de Man Garabito, C-488/11, pkt 49,
).
Trybunał przypomniał, że do państw członkowskich należy określenie w prawie krajowym szczegółowych zasad,
w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku w umowie i występują konkretne skutki
tego stwierdzenia. Jednakże stwierdzenie to powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej
znajdowałby się konsument w przypadku braku tego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do
zwrotu korzyści nienależnie nabytych ze szkodą dla konsumenta przez przedsiębiorcę w oparciu o nieuczciwy
warunek. Zgodnie z jednolitym orzecznictwem TSUE zasady dotyczące ochrony uprawnień wynikających z prawa
Unii, które państwa członkowskie ustanawiają na mocy autonomii proceduralnej, powinny spełniać podwójny
warunek, a mianowicie nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych spraw podlegających prawu
krajowemu (zasada równoważności) oraz nie mogą uniemożliwiać lub czynić nadmiernie utrudnionym wykonywania
praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności). Trybunał stwierdził, że nie dysponuje
informacjami wystarczającymi do dokonania oceny poszanowania zasady równoważności. Co do zasady

skuteczności, zgodnie z wykładnią orzeczniczą art. 410 bułgarskiego KPC kontrola istnienia odnośnej wierzytelności
nie należy do właściwości sądu w ramach postępowania w sprawie wydania nakazu zapłaty. W konsekwencji
zobowiązuje to konsumenta do wszczęcia odrębnego postępowania w celu wykonania prawa do całkowitego zwrotu
należności, wynikającego z art. 6 dyrektywy 93/13/EWG. Zdaniem TSUE ten przepis nie powoduje, iż wykonanie
tego prawa staje się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, chociaż obowiązek ten wymaga aktywnego zachowania
ze strony dłużnika i przeprowadzenia kontradyktoryjnego postępowania. Zatem w ocenie TSUE te zasady
proceduralne nie czynią same w sobie wykonania uprawnienia do zwrotu przyznanego przez prawo Unii
niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Jednakże TSUE stwierdził, że sprawdzenie tego należy do sądu
odsyłającego.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że chociaż przepis
zobowiązuje sąd krajowy, rozpatrujący wniosek o wydanie nakazu zapłaty, do wyciągnięcia wszelkich konsekwencji,
które zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku w umowie o kredyt
konsumencki zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, aby upewnić się, że konsument nie jest nim związany,
to nie zobowiązuje on co do zasady tego sądu do dokonania z urzędu potrącenia płatności dokonanej na
podstawie tego warunku z salda należnego na mocy tej umowy, z zastrzeżeniem zachowania zasad
równoważności i skuteczności.
Niestosowanie krajowego orzecznictwa
Trybunał orzekł, że w przypadku gdyby na mocy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z zasadami
równoważności i skuteczności sąd krajowy rozpatrujący wniosek o wydanie nakazu zapłaty był zobowiązany do
dokonania z urzędu potrącenia płatności dokonanej na podstawie nieuczciwego warunku w umowie o kredyt
konsumencki z salda należnego na mocy tej umowy, ten sąd jest zobowiązany odstąpić od stosowania
odmiennego (sprzecznego) orzecznictwa sądu wyższej instancji.

Komentarz
W niniejszym wyroku TSUE wyjaśnił kilka zagadnień związanych z abuzywnością postanowień umowy kredytu (por.
art. 3851 KC). Chociaż stan prawny prezentowanego wyroku wynika z ustawodawstwa i orzecznictwa bułgarskiego,
to jednak przedstawione w nim stanowisko TSUE powinno zostać uwzględnione również przez polskie sądy.
Trybunał konsekwentnie utrzymuje, że sąd krajowy rozpatrujący wniosek o wydanie nakazu zapłaty ma obowiązek
wyciągnięcia z urzędu konsekwencji prawnych wynikających z abuzywnego charakteru postanowienia umowy
o kredyt konsumencki. W uzasadnieniu niniejszego wyroku Trybunał po raz kolejny wyjaśnił, że państwa
członkowskie regulują szczegółowe zasady, w ramach których następuje stwierdzenie niedozwolonego charakteru
postanowienia umowy oraz konsekwencje prawne takiego uznania, jednak powinny one umożliwić przywrócenie
sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się konsument w sytuacji braku tego postanowienia. W niniejszym
wyroku TSUE przyjął, że regulacja krajowa, na mocy której sąd rozpoznający wniosek o wydanie nakazu zapłaty jest
zobowiązany oddalić ten wniosek w zakresie, w jakim opiera się on na klauzuli abuzywnej, lecz nie jest uprawniony
do dokonania z urzędu potrącenia płatności dokonanych na podstawie tej klauzuli z należnego salda, nie narusza art.
6 dyrektywy 93/13/EWG. W konsekwencji dłużnik (konsument), który nie uczestniczy w postępowaniu w sprawie
wydania nakazu zapłaty, może zostać zobowiązany do wszczęcia odrębnego postępowania w celu wykonania
swojego prawa do całkowitego zwrotu.
Uniwersalny charakter mają również rozważania w trzeciej części uzasadnienia niniejszego wyroku. Wynika z nich,
że sąd krajowy powinien w świetle zasady pierwszeństwa prawa Unii powstrzymać się od stosowania orzecznictwa
sądu wyższej instancji, jeśli zakazuje mu dokonania z urzędu potrącenia, w ramach nakazu zapłaty, kwot
zapłaconych przez dłużnika na podstawie warunków uznanych za abuzywne z salda należnego na podstawie umowy
o kredyt konsumencki, gdyby orzecznictwo to było niezgodne z prawem Unii. Trybunał oparł swoje stanowisko na
wcześniejszym orzecznictwie, w tym wyroku w sprawie Gutiérrez Naranjo i in. (zob. pkt 74).

Wyrok TSUE z 30.6.2022 r., Profi Credit Bulgaria, C-170/21,

Trybunał uznał, że sąd powinien wyciągnąć z urzędu konsekwencje z nieuczciwego warunku umownego, ale nie jest zobowiązany do dokonania z urzędu potrącenia płatności. Decyzja ta ma znaczenie dla konsumentów, którzy nieuczestniczą w postępowaniu sądowym.