Abuzywność umowy w trakcie postępowania egzekucyjnego

Na podstawie krajowych przepisów proceduralnych sąd krajowy ma obowiązek badać abuzywny charakter postanowień umownych z urzędu, również podczas egzekucji wierzytelności hipotecznej. Sprawa konsumentów vs. bank dotyczyła odsetek z umowy kredytu hipotecznego, gdzie sąd stwierdził nieuczciwe warunki umowne i umorzył egzekucję. Wyrok TSUE podkreśla konieczność badania nieuczciwych warunków umownych oraz zapewnienia skutecznych środków przeciwdziałania ich stosowaniu.

Tematyka: abuzywność umowy, postępowanie egzekucyjne, TSUE, nieuczciwe warunki umowne, konsument, bank, hipoteka

N a podstawie krajowych przepisów proceduralnych sąd krajowy powinien być uprawniony do badania
z urzędu abuzywnego charakteru postanowień umownych (nieuczciwego charakteru warunków umownych),
również podczas postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Ponadto
konsument powinien być uprawniony, także po upływie terminu do wniesienia powództwa
przeciwegzekucyjnego, na podniesienie niedozwolonego charakteru danych postanowień.
Stan faktyczny
Spór pomiędzy konsumentami a bankiem dotyczył żądania zapłaty odsetek należnych bankowi z powodu
niewykonania przez tych konsumentów umowy kredytu hipotecznego. Sąd zarządził egzekucję tytułu hipotecznego
posiadanego przez bank i zezwolił na dokonanie wobec konsumentów zajęcia w odniesieniu do żądanej kwoty.
Ponadto nakazał im zapłatę i wyznaczył termin na wniesienie powództwa przeciwegzekucyjnego. Dopiero na etapie
postępowania egzekucyjnego, a precyzyjnie po dokonaniu sprzedaży w drodze licytacji nieruchomości obciążonej
hipoteką, konsument podniósł nieuczciwy charakter warunku umownego dotyczącego odsetek za zwłokę i klauzuli
dolnego progu. Sąd stwierdził nieuczciwy charakter klauzuli wcześniejszej wymagalności i umorzył egzekucję bez
orzekania o kosztach. W wyniku odwołania banku Sąd apelacyjny zmienił to postanowienie i zarządził kontynuowanie
postępowania egzekucyjnego. Uznał, że nie można było badać nieuczciwego charakteru warunków umowy kredytu,
ponieważ nastąpiły już skutki tej umowy, gdyż zabezpieczenie hipoteczne zostało wykonane, a prawo własności
przeniesione. Sąd apelacyjny oparł się zatem na zasadzie pewności prawa już powstałych stosunków
własnościowych.
Powołanie się na abuzywność
Trybunał wielokrotnie wskazywał, że sąd krajowy zobowiązany jest do zbadania z urzędu, czy dane warunki
umowne wchodzące w zakres stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych
warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) mają nieuczciwy charakter, i do tego,
aby dokonawszy takiego badania, z niwelował brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile
posiada niezbędne ku temu informacje na temat stanu prawnego i faktycznego (wyrok TSUE z 21.12.2016 r.,
Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 58,
). Ponadto dyrektywa 93/13/EWG zobowiązuje
państwa członkowskie, co wynika z jej art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z jej motywem 24, do
zapewnienia stosownych i skutecznych środków, mających na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych
warunków w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorców (wyrok TSUE z 26.6.2019 r., Addiko
Bank, C-407/18, pkt 44,
).
Jeśli chodzi o zasadę skuteczności, TSUE stwierdził, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowy
przepis proceduralny czyni niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać
z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, a także,
w razie potrzeby, zasad leżących u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takich jak ochrona prawa do obrony,
zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg postępowania (wyrok TSUE z 22.4.2021 r., Profi Credit Slovakia, C-
485/19, pkt 53,
). Trybunał uznał, że przesłanki ustanowione przez prawo krajowe, do których odsyła art. 6
ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, nie mogą stanowić zagrożenia dla istoty prawa, jakie konsumenci wywodzą z tego
przepisu, polegającego na niezwiązaniu warunkiem uznanym za nieuczciwy (wyrok TSUE z 26.1.2017 r., Banco
Primus, C-421/14, pkt 51,
).
W postępowaniu głównym w chwili wszczęcia postępowania egzekucyjnego Sąd z urzędu zbadał kwestię, czy
warunki rozpatrywanej umowy mogą zostać uznane za nieuczciwe. Stwierdziwszy, że nie miało to miejsca, zarządził
przeprowadzenie egzekucji, bez wyraźnego wskazania w orzeczeniu przeprowadzonej przez siebie kontroli z urzędu.
Ponadto po upływie dziesięciodniowego terminu od dnia doręczenia wyroku na wniesienia powództwa
przeciwegzekucyjnego, pozwany traci uprawnienie do sprzeciwienia się egzekucji, również ze względów dotyczących
potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umowy zawartej z przedsiębiorcą. Ponieważ orzeczenie, w którym
Sąd zarządził wszczęcie postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, nie
zawierało żadnego punktu poświadczającego przeprowadzenie kontroli nieuczciwego charakteru warunków umowy,
na podstawie której wszczęto to postępowanie, konsument nie został poinformowany o przeprowadzeniu tej kontroli
ani, choćby zwięźle, o powodach, na podstawie których Sąd uznał, że przedmiotowe warunki nie mają nieuczciwego
charakteru. TSUE podkreślił, że nie mógł on zatem ocenić z pełną znajomością rzeczy, czy należy wnieść odwołanie
od tego orzeczenia.
Trybunał orzekł, że a rt. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że
stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym, które ze względu na skutek powagi rzeczy osądzonej

i prekluzji nie pozwalają ani sądowi na zbadanie z urzędu nieuczciwego charakteru warunków umownych
w ramach postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, ani
konsumentowi, po upływie terminu do wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego, na podniesienie
nieuczciwego charakteru tych warunków w tym postępowaniu lub w późniejszym postępowaniu z powództwa
o ustalenie. Dotyczy to przypadku, w którym przy wszczęciu postępowania w przedmiocie egzekucji
wierzytelności zabezpieczonej hipoteką te warunki były już przedmiotem badania z urzędu przez Sąd ich
potencjalnie nieuczciwego charakteru. Orzeczenie sądowe zezwalające na egzekucję wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką nie zawiera jednak żadnego punktu, choćby zwięzłego, świadczącego o istnieniu tego
badania, ani nie wskazuje, że ocena dokonana przez Sąd w wyniku tego badania nie będzie już mogła zostać
podważona w przypadku niewniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego we wspomnianym terminie.
Prawa osób trzecich
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że nie stoją
one na przeszkodzie przepisom krajowym, które nie zezwalają sądowi krajowemu, działającemu z urzędu lub na
wniosek konsumenta, na zbadanie potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych w sytuacji, gdy
zabezpieczenie hipoteczne zostało zrealizowane, nieruchomość obciążona hipoteką została sprzedana,
a prawo własności w odniesieniu do nieruchomości będącej przedmiotem danej umowy zostało przeniesione
na osobę trzecią. Jednakże TSUE uznał, że jest to możliwe wyłącznie pod warunkiem, że konsument, którego
nieruchomości dotyczyło postępowanie w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką,
może dochodzić swoich praw w późniejszym postępowaniu w celu uzyskania naprawienia, zgodnie z dyrektywą
93/13/EWG, skutków finansowych wynikłych ze stosowania nieuczciwych warunków umownych.

Komentarz
W niniejszym wyroku po raz kolejny TSUE pochyla się nad kompetencjami sądu krajowego w zakresie badania
abuzywności postanowień umowy (zob. art. art. 385 1 KC). Co prawda Trybunał uznaje w tym zakresie autonomię
proceduralną państw członkowskich, a tym samym dyrektywa 93/13/EWG nie nakładą na sąd krajowy obowiązku
wyłączenia stosowania krajowych przepisów proceduralnych przyznających powagę rzeczy osądzonej orzeczeniu.
Jednakże TSUE konsekwentnie podkreśla, że te krajowe przypisy powinny być zgodne z zasadami równoważności
i skuteczności.
W uzasadnieniu TSUE podkreślił, że skuteczna kontrola potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych,
taka jak wymagana przez dyrektywę 93/13/EWG, nie mogłaby zostać zagwarantowana, gdyby powaga rzeczy
osądzonej dotyczyła również orzeczeń sądowych nieprzewidujących takiej kontroli. W odniesieniu do stanu prawnego
rozpatrywanej sprawy TSUE uznał, iż ta ochrona byłaby zapewniona, gdyby w ww. sytuacji sąd krajowy wyraźnie
wskazywał w orzeczeniu zezwalającym na egzekucję wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, że przeprowadził
z urzędu badanie nieuczciwego charakteru warunków umowy, na podstawie której wszczęto postępowanie
w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką; że badanie, uzasadnione choćby zwięźle, nie
wykazało istnienia żadnego nieuczciwego warunku, oraz że w przypadku niewniesienia w terminie przewidzianym
w prawie krajowym powództwa przeciwegzekucyjnego konsument utraci uprawnienie do podniesienia potencjalnie
nieuczciwego charakteru tych warunków.
Warto zaznaczyć, że w uzasadnieniu niniejszego wyroku TSUE odniósł się do praw osób trzecich w sytuacji badania
abuzywności umowy. Uznał, że w sprawie, w której postępowanie w przedmiocie egzekucji wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką zostało zakończone, a prawa własności w odniesieniu do tej nieruchomości zostały
przeniesione na osobę trzecią, to sąd nie może już przeprowadzić badania nieuczciwego charakteru warunków
umownych, które to badanie prowadziłoby do stwierdzenia nieważności aktów przenoszących własność (a tym
samym podważenia pewności prawa w zakresie przeniesienia własności). Przy czym w takiej sytuacji, zdaniem
TSUE, konsument powinien być mieć prawo do powołania się w późniejszym odrębnym postępowaniu na nieuczciwy
charakter warunków umowy.

Wyrok TSUE z 17.5.2022 r., Ibercaja Banco, C-600/19,

TSUE podkreśla autonomię procedur sądowych państw członkowskich, ale wymaga zgodności z zasadami równoważności i skuteczności. Trybunał zwraca uwagę na konieczność skutecznej kontroli nieuczciwych warunków umownych, nawet po zakończeniu egzekucji. Warto zauważyć, że TSUE analizuje także prawa osób trzecich w kontekście abuzywności umowy.