Badanie abuzywności obowiązkiem sądu

Tematyka: TSUE, abuzywność warunków umownych, dyrektywa 93/13, prawo konsumenckie, badanie abuzywności, powaga rzeczy osądzonej, równowaga między stronami, ochrona konsumentów

W przypadku gdy potencjalny abuzywny charakter warunków umownych nie został zbadany w ramach
wcześniejszej kontroli sądowej spornej umowy, która to kontrola zakończyła się orzeczeniem mającym
powagę rzeczy osądzonej, sąd krajowy jest zobowiązany do dokonania oceny niedozwolonego charakteru
postanowień umownych. Na istnienie tego obowiązku nie wpływa okoliczność, że dłużnik nie miał
świadomości swojego statusu konsumenta w rozumieniu dyrektywy 93/13, w chwili gdy to orzeczenie
sądowe stało się prawomocne.
Stan faktyczny
Spory pomiędzy konsumentami a instytucjami finansowymi dotyczyły postępowań egzekucyjnych opartych na
tytułach egzekucyjnych, które uzyskały powagę rzeczy osądzonej. Włoskie sądy rozważały nieuczciwy charakter
warunków umowy pożyczki w przypadku opóźnienia dłużnika w wykonaniu jego zobowiązań, a także karę umowną
i odsetki za zwłokę, zawarte w umowach pożyczki (sprawa SPV Project 1503, C-693/19,
), oraz nieuczciwy
charakter warunków zawartych w umowach poręczenia (sprawa Banco di Desio, C‑ 831/19). Na podstawie spornych
umów wierzyciele uzyskali nakazy zapłaty, które stały się prawomocne. Włoskie sądy twierdziły, że są uprawnione
wyłącznie do kontroli istnienia tytułu wykonawczego, a nie kontroli „istoty treści” tego tytułu, takim jak nakaz zapłaty,
od którego nie wniesiono sprzeciwu.
Stanowisko TSUE
Z utrwalonego orzecznictwa TSUE wynika, że sąd krajowy zobowiązany jest do zbadania z urzędu, czy dane
warunki umowy, wchodzące w zakres stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych
warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29), mają nieuczciwy charakter, i do tego,
aby dokonawszy takiego badania, zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile posiada
niezbędne ku temu informacje na temat stanu prawnego i faktycznego (wyrok TSUE z 26.1.2017 r., Banco Primus, C-
421-14, pkt 43). Ponadto dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie, co wynika z art. 7 ust. 1 w zw.
z motywem dwudziestym czwartym, do zapewnienia stosownych i skutecznych środków, mających na celu
zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych z konsumentami przez
przedsiębiorców (wyrok TSUE z 26.6.2019 r., Addiko Bank, C-407/18, pkt 44,
).
Przy uwzględnieniu wymogów wynikających z art. 6 ust. 1 oraz z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 Trybunał określił już
wielokrotnie sposób, w jaki sąd krajowy musi zapewnić ochronę praw wywodzonych przez konsumentów z tej
dyrektywy. Zasadniczo prawo Unii nie harmonizuje procedur stosowanych w odniesieniu do badania potencjalnie
nieuczciwego charakteru warunku umowy, a tym samym te procedury należą do zakresu krajowego porządku
prawnego państw członkowskich na mocy zasady autonomii proceduralnej tych państw, pod warunkiem jednak, że
nie są one mniej korzystne niż w wypadku podobnych sytuacji podlegających prawu krajowemu (zasada
równoważności), oraz że nie czynią w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw
przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności) (wyrok Addiko Bank, pkt 45, 46). Trybunał
stwierdził, że w świetle tych zasad należy ustalić, czy przepisy dyrektywy 93/13 wymagają od sądu zbadania
potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umowy, niezależnie od krajowych przepisów proceduralnych
wdrażających zasadę powagi rzeczy osądzonej w odniesieniu do orzeczenia sądowego.
Trybunał podkreślił znaczenie zasady powagi rzeczy osądzonej zarówno w unijnym porządku prawnym, jak
i w tych krajowych. Z orzecznictwa TSUE wynika, że dla zapewnienia stabilności prawa i stosunków prawnych oraz
prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości istotne jest, aby orzeczenia sądowe, które stały się
prawomocne po wyczerpaniu przysługujących środków odwoławczych lub po upływie przewidzianych dla wniesienia
tych środków terminów, były niepodważalne (wyrok TSUE z 6.10.2009 r., Asturcom Telecomunicaciones, C-40/08,
pkt 35, 36,
). Trybunał przyznał, że ochrona konsumenta nie jest absolutna.
W odniesieniu do zasady równoważności TSUE stwierdził, że nie dysponuje żadną informacją co do braku
zgodności z tą zasadą włoskich przepisów. Natomiast w odniesieniu do zasady skuteczności Trybunał stwierdził, że
każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowy przepis proceduralny czyni niemożliwym lub zbyt
utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości
procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, a także, w razie potrzeby, zasad leżących u podstaw krajowego
systemu sądownictwa, takich jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg
postępowania (wyrok TSUE z 22.4.2021 r., Profi Credit Slovakia, C-485/19, pkt 53,
). Trybunał uznał, że
poszanowanie zasady skuteczności nie może oznaczać całkowitego zastąpienia absolutnej bierności danego
konsumenta (wyrok TSUE z 1.10.2015 r., ERSTE Bank Hungary, C-32/14, pkt 62,
). Trybunał wyjaśnił, że
ciążący na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa

Unii, oznacza, w szczególności w odniesieniu do praw wynikających z dyrektywy 93/13, wymóg skutecznej ochrony
sądowej, potwierdzony w art. 7 ust. 1 tej dyrektywy i w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Ma on
zastosowanie m.in. do określania zasad proceduralnych, dotyczących powództw opartych na takich prawach (wyrok
TSUE z 10.6.2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C-776/19 do C‑ 782/19, pkt 29, sprawy połączone,
).
W ocenie Trybunału przesłanki ustanowione przez prawo krajowe, do których odsyła art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13,
nie mogą stanowić zagrożenia dla istoty prawa, jakie konsumenci wywodzą z tego przepisu zgodnie z jego wykładnią
dokonaną w orzecznictwie TSUE, które to prawo polega na niezwiązaniu warunkiem uznanym za nieuczciwy (wyrok
Banco Primus, pkt 51).
W postępowaniach głównych włoskie uregulowanie przewiduje, że w ramach postępowania egzekucyjnego
w przedmiocie niezakwestionowanych nakazów zapłaty sąd egzekucyjny nie może sprawować kontroli co do istoty
nakazu zapłaty ani badać z urzędu lub na żądanie konsumenta nieuczciwego charakteru warunków umownych,
stanowiących podstawę tego nakazu ze względu na dorozumianą powagę rzeczy osądzonej, przysługującą temu
nakazowi. Zgodnie z uregulowaniem krajowym badanie z urzędu nieuczciwego charakteru warunków umowy zostało
przeprowadzone i jest objęte powagą rzeczy osądzonej, nawet w braku jakiegokolwiek uzasadnienia w tym
względzie, w takim orzeczeniu jak to w sprawie wydania nakazu zapłaty może ono, zdaniem TSUE (z uwagi na
charakter i wagę interesu publicznego leżącego u podstaw ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę
93/13), pozbawić znaczenia spoczywający na sądzie krajowym obowiązek przeprowadzenia z urzędu badania
potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych.
Reasumując, TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż
stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu przewidującemu, że w przypadku, gdy nakaz zapłaty
wydany przez sąd na wniosek wierzyciela nie był przedmiotem sprzeciwu wniesionego przez dłużnika, sąd
egzekucyjny nie może (ze względu na to, że powaga rzeczy osądzonej przysługująca temu nakazowi
obejmuje w sposób dorozumiany te warunki umowne, co wyklucza wszelkie badanie ważności owych
warunków) w terminie późniejszym zbadać potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umowy, które
były podstawą owego nakazu. Okoliczność, że w dniu, w którym nakaz stał się prawomocny, dłużnik nie
wiedział, że może zostać uznany za konsumenta w rozumieniu dyrektywy 93/13, jest w tym względzie bez
znaczenia.

Komentarz
W ostatnim czasie to kolejny wyrok, w którym TSUE analizuje kompetencje sądu krajowego w zakresie badania
abuzywności postanowień umowy. Trybunał przyznaje, że ani dyrektywa 93/13, ani też inne unijne akty prawne nie
nakładają na sąd krajowy obowiązku wyłączenia stosowania krajowych przepisów proceduralnych, przyznających
powagę rzeczy osądzonej orzeczeniu, nawet jeżeli pozwoliłoby to na usunięcie naruszenia przepisu zawartego
w dyrektywie 93/13 niezależnie od jego charakteru. Jednakże TSUE konsekwentnie podkreśla, że te krajowe
przypisy powinny być zgodne z zasadami równoważności i skuteczności.
Z niniejszego wyroku wynika, że wymóg skutecznej ochrony sądowej oznacza, że sąd krajowy może ocenić, również
po raz pierwszy, potencjalnie nieuczciwy charakter warunków umowy, które stanowiły podstawę nakazu zapłaty,
który został wydany przez sąd na wniosek wierzyciela, i przeciwko któremu dłużnik nie wniósł sprzeciwu.
Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie w zakresie obowiązku badania abuzywności przez sąd krajowy, TSUE obszernie
odwołał się do dotychczasowego orzecznictwa. Szczególne znacznie dla interpretacji tego obowiązku przez polskie
sądy powinno mieć stanowisko przedstawione w wyroku TSUE z 4.6.2020 r., Kancelaria Medius, C-495/19,
.
Z prezentowanego wyroku wynika, że w przypadku braku skutecznej kontroli potencjalnie nieuczciwego charakteru
warunków danej umowy nie można zagwarantować poszanowania praw przyznanych konsumentom przez dyrektywę
93/13 oraz transponujące ją przepisy krajowe (zob. zwłaszcza art. 385 1 KC).

Wyrok TSUE z 17.5.2022 r., SPV Project 1503, C-693/19 i C-831/19, sprawy połączone,

TSUE podkreśla znaczenie zasady powagi rzeczy osądzonej oraz konieczność skutecznej ochrony praw konsumentów wynikających z dyrektywy 93/13. Wyroki TSUE wskazują, że sąd krajowy może i powinien badać abuzywność warunków umownych nawet po prawomocności nakazu zapłaty, jeśli zachodzi podejrzenie nieuczciwości. Wprowadzają one nowe standardy ochrony konsumentów w przypadku spornych umów.