Uprawnienie sądu do przeprowadzenia kontroli abuzywności

Tematyka: TSUE, abuzywność, umowa kredytu, prawo Unii Europejskiej, klauzula dolnego progu, nieuczciwe warunki, dyrektywa 93/13, ochrona konsumenta, zasada skuteczności

Przepisy proceduralne państw członkowskich, uniemożliwiające sądowi krajowemu badanie abuzywności
postanowień umowy kredytu, są niezgodne z prawem Unii Europejskiej. TSUE uznał, że nawet w sytuacji,
gdy konsument nie wniesie środków odwoławczych, to nie wystarczy, aby można było przypisać mu
całkowitą bierność.
Stan faktyczny
Na mocy umowy hiszpański bank udzielił L kredytu. Umowa ta przewidywała „klauzulę dolnego progu” (zmienna
stopa oprocentowania nie mogła być niższa niż 3%). L wniosła powództwo w celu uzyskania stwierdzenia
nieważności tego warunku umownego i zwrotu kwot nienależnie pobranych na jego podstawie. Sąd uwzględnił
powództwo, stwierdzając nieuczciwy charakter „klauzuli dolnego progu” ze względu na jej brak przejrzystości
i zasądził od banku zwrot na rzecz L kwot nienależnie pobranych z tego tytułu oraz odsetki. Orzekł on jednak, że
zwrot staje się skuteczny dopiero od 9.5.2013 r., zgodnie z wyrokiem hiszpańskiego SN, który ogranicza w czasie
skutki stwierdzenia nieważności takiej klauzuli. Obciążył on również bank kosztami postępowania. Bank wniósł
apelację w zakresie, w jakim został obciążony całością kosztów postępowania. Podniósł, że nie powinien zostać
obciążony wszystkimi kosztami postępowania z powództwa L, ponieważ zostało ono uwzględnione jedynie
częściowo (ze względu na ograniczenie w czasie skutków stwierdzenia nieważności warunku umownego). Sąd
uwzględnił odwołanie, uchylając wyrok Sądu I instancji w zakresie, w jakim obciążył bank kosztami postępowania.
Sąd odwoławczy nie nakazał całkowitego zwrotu kwot pobranych na podstawie „klauzuli dolnego progu”, ponieważ L
nie wniosła apelacji od wyroku wydanego w I instancji. Co istotne zgodnie z hiszpańskim prawem, jeżeli część
sentencji wyroku nie została zaskarżona przez żadną ze stron, sąd odwoławczy nie może usunąć jej skutków lub
zmienić jej treści.
Stanowisko TSUE
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) państwa członkowskie postanawiają, że nieuczciwe warunki
ujęte w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę nie będą wiążące dla konsumenta. Ponadto, co
wynika z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w zw. z jej 24 motywem, akt prawny zobowiązuje państwa członkowskie do
zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych
warunków w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorców (wyrok TSUE z 26.6.2019 r., Addiko
Bank, C-407/18,
, pkt 44).
W sytuacji braku unijnych uregulowań w prawie Unii reguły proceduralne, mające zapewnić ochronę praw
przyznanych jednostkom przez prawo Unii, należą do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na
mocy zasady ich autonomii proceduralnej. Owe reguły nie mogą jednak być mniej korzystne niż w przypadku
podobnych spraw o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i nie mogą uniemożliwiać lub czynić
nadmiernie utrudnionym wykonywanie praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności) -
wyrok Addiko Bank, C-407/18, pkt 46.
Trybunał stwierdził, że skoro art. 6 dyrektywy 93/13 stanowi przepis równoważny temu krajowemu, to jeżeli zgodnie
z orzecznictwem krajowym takie przepisy są uważane za wyjątek od stosowania przedmiotowych zasad
postępowania sądowego, sąd krajowy rozpatrujący apelację powinien mieć możliwość podniesienia z urzędu zarzutu
dotyczącego naruszenia art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13. Trybunał wskazał, że do sądu krajowego należy
sprawdzenie, czy istnieje takie orzecznictwo krajowe.
Odnośnie do zasady skuteczności z orzecznictwa TSUE wynika, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie,
czy krajowy przepis proceduralny czyni niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy
rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych
postrzeganych jako całość. W razie potrzeby należy także wziąć pod uwagę zasady leżące u podstaw krajowego
systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg
postępowania (wyrok TSUE z 22.4.2021 r., Profi Credit Slovakia, C-485/19,
, pkt 53). Trybunał uznał, że
ciążący na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa
Unii, oznacza, w szczególności w odniesieniu do praw wynikających z dyrektywy 93/13, wymóg skutecznej
ochrony sądowej, potwierdzony w art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i wyrażony również w art. 47 Karty Praw
Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 389; dalej: KPP). Ma on zastosowanie m.in. do
określania zasad proceduralnych, dotyczących powództw opartych na takich prawach (wyrok TSUE z 10.6.2021 r.,
BNP Paribas Personal Finance, od C-776/19 do C‑ 782/19,
, pkt 29, sprawy połączone).

Trybunał przyznał, że ochrona konsumenta nie jest absolutna. W szczególności stwierdził, że unijne prawo nie
nakłada na sąd krajowy obowiązku wyłączenia stosowania krajowych przepisów proceduralnych,
przyznających powagę rzeczy osądzonej orzeczeniu, nawet jeżeli pozwoliłoby to na usunięcie naruszenia
przepisu zawartego w dyrektywie 93/13, niezależnie od jego charakteru, z zastrzeżeniem jednak poszanowania
zasad równoważności i skuteczności. Trybunał stwierdził, że orzecznictwo krajowe, takie jak to wynikające z wyroku
hiszpańskiego SN z 9.5.2013 r., pozwala jedynie na zapewnienie ograniczonej ochrony konsumentów, którzy zawarli
umowę kredytu hipotecznego obejmującego klauzulę „dolnego progu” przed datą ogłoszenia orzeczenia sądu,
w którym stwierdzono ów nieuczciwy charakter. W tej sytuacji TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy
interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on orzecznictwu krajowemu ograniczającemu w czasie skutki
restytucyjne związane ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunku, znajdującego się w umowie
zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę jedynie do kwot nienależnie zapłaconych na podstawie takiego
warunku po ogłoszeniu orzeczenia, w którym sąd stwierdził ów nieuczciwy charakter (wyrok TSUE z 21.12.2016 r.,
Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15,
, pkt 75, sprawy połączone).
Bezsporne jest, że L nie wniosła apelacji od rozstrzygnięcia zawartego w wyroku Sądu I instancji, które uznawało
ograniczenie w czasie skutków restytucyjnych w odniesieniu do kwot pobranych na podstawie nieuczciwego
warunku. Jednakże TSUE podkreślił, że w okolicznościach niniejszej sprawy fakt, iż konsument nie wniósł środka
odwoławczego we właściwym terminie, można przypisać temu, iż w momencie wydania przez Trybunał wyroku
w sprawie Gutiérrez Naranjo i in. termin na wniesienie apelacji lub apelacji strony przeciwnej na mocy prawa
krajowego już upłynął. W takich okolicznościach nie można uznać, że konsument wykazał się całkowitą biernością,
ponieważ przed sądem odwoławczym dotychczasowego utrwalonego orzecznictwa hiszpańskiego SN. Zdaniem
TSUE z powyższego wynika, że stosowanie przedmiotowych krajowych zasad postępowania sądowego może –
poprzez pozbawienie konsumenta środków proceduralnych pozwalających mu na dochodzenie jego praw na
podstawie dyrektywy 93/13 – uniemożliwić lub nadmiernie utrudnić ochronę tych praw, naruszając tym samym
zasadę skuteczności.
Reasumując, TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na
przeszkodzie stosowaniu krajowych zasad postępowania sądowego, zgodnie z którymi sąd krajowy
rozpatrujący apelację od wyroku ograniczającego w czasie zwrot kwot nienależnie zapłaconych przez
konsumenta na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy nie może podnieść z urzędu zarzutu
dotyczącego naruszenia tego przepisu i nakazać całkowitego zwrotu tych kwot, jeżeli w wyniku
niezakwestionowania przez danego konsumenta tego ograniczenia w czasie nie można przypisać mu
całkowitej bierności.

Komentarz
Rozważania zawarte w niniejszym wyroku, chociaż osadzone są w hiszpańskim prawie, to jednak mają też znaczenie
dla wykładni polskich regulacji. W tej sprawie sporną kwestią było to, czy krajowe zasady procesowe mogą
ograniczać uprawnienia sądów w zakresie oceny potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych
(niedozwolonych postanowień umownych – zob. art. 3851 KC). Z jednej strony TSUE uznaje zasadę autonomii
procesowej państw członkowskich, jednak z drugiej strony podkreśla, że zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13
nieuczciwe warunki nie są wiążące dla konsumenta i jest to przepis bezwzględnie obowiązujący (który zmierza do
zastąpienia formalnej równowagi ustanowionej przez umowę rzeczywistą równowagą). Należy przypomnieć, że sąd
krajowy jest zobowiązany do zbadania z urzędu, czy dane warunki umowne wchodzące w zakres stosowania
dyrektywy 93/13 mają nieuczciwy charakter, a państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia zasady
skuteczności w tym zakresie.
W prezentowanym wyroku Trybunał potwierdził, że niezgodne z unijnym prawem jest krajowe orzecznictwo, które
ogranicza w czasie skutki restytucyjne jedynie do kwot nienależnie zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku
po ogłoszeniu orzeczenia sądowego stwierdzającego ten nieuczciwy charakter.
Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko TSUE dotyczące możliwości przeprowadzenia przez sąd krajowy oceny
abuzywności wobec biernej postawy konsumenta. W tym zakresie pomocne będzie stanowisko Trybunału zawarte
w „polskiej sprawie” - w wyroku TSUE z 4.6.2020 r., Kancelaria M edius, C-495/19,
.

Wyrok TSUE z 17.5.2022 r., Unicaja Banco, C-869/19,

TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoi na przeszkodzie stosowaniu krajowych zasad postępowania sądowego, uniemożliwiającym sądowi krajowemu rozpatrywanie apelacji od wyroku ograniczającego w czasie zwrot kwot nienależnie zapłaconych przez konsumenta na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy. Stanowisko Trybunału ma istotne znaczenie także dla wykładni polskich regulacji, podkreślając konieczność zapewnienia skuteczności ochrony praw konsumentów wynikających z prawa Unii.