Sąd właściwy co do majątku zmarłego

Sąd krajowy nie jest związany żądaniem strony postępowania spadkowego, ale jest zobowiązany do ustalenia podstaw swojej jurysdykcji w sprawach spadkowych, odmiennej od tej, na którą powołuje się powód. Artykuł 10 rozporządzenia 650/2012 ustanawia zasadę ustalania jurysdykcji w przypadku, gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie znajdowało się w państwie członkowskim, ale sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, mogą orzekać co do ogółu spraw dotyczących spadku, jeśli zmarły miał obywatelstwo tego państwa członkowskiego w chwili śmierci.

Tematyka: sąd właściwy, jurysdykcja, spadkowy, rozporządzenie 650/2012, TSUE, miejsce zwykłego pobytu, składniki majątku, obywatelstwo, postępowanie spadkowe

S ąd krajowy nie jest związany żądaniem strony postępowania spadkowego, ale jest zobowiązany do
ustalenia podstaw swojej jurysdykcji w sprawach spadkowych, odmiennej od tej, na którą powołuje się
powód. Dotyczy to przypadku, gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajdowało
się w państwie członkowskim siedziby tego sądu, ale znajdowały się tam składniki majątku spadkowego.

Stan faktyczny
XA, obywatel francuski, zmarł w 2015 r. we Francji. W latach 1981-2012 mieszkał w Zjednoczonym Królestwie. XA
pozostawił po sobie małżonkę, TP, obywatelkę Zjednoczonego Królestwa, oraz troje dzieci pochodzących
z pierwszego związku: VA i ZA (dalej jako: powodowie) oraz YA. Ponieważ YA zmarł w międzyczasie, powodowie
wskazali, że działają również w charakterze następców prawnych swojego brata. XA posiadał we Francji majątek
spadkowy. Powodowie pozwali TP przed sądami francuskimi, chcąc doprowadzić do ustanowienia kuratora spadku,
który miałby zarządzać ogółem spraw dotyczących spadku po zmarłym. Powołali się na art. 4 rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego,
uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących
dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr
201, s. 107) oraz na fakt, że w chwili śmierci XA miał miejsce zwykłego pobytu we Francji.
Stanowisko TSUE
Z postanowienia odsyłającego wynika, że francuski sąd w Wersalu uznał, iż ostatnie miejsce zwykłego pobytu XA
znajdowało się w Zjednoczonym Królestwie, a nie we Francji. W dniu śmierci XA Zjednoczone Królestwo, nawet jeśli
było państwem członkowskim Unii, nie było związane rozporządzeniem 650/2012 ani go nie stosowało. Zdaniem
TSUE dla celów wykładni art. 10 rozporządzenia 650/2012 należy uznać, że jurysdykcja przewidziana w tym
przepisie może mieć zastosowanie, gdy zmarły miał miejsce zwykłego pobytu również w państwie członkowskim
niezwiązanym tym rozporządzeniem w chwili śmierci. W konsekwencji, w zakresie, w jakim pozostałe przesłanki
przewidziane w tym przepisie również są spełnione, TSUE stwierdził, że rozpatrywana sytuacja może być objęta
zakresem stosowania art. 10 rozporządzenia 650/2012.
Przepis art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 650/2012 ustanawia zasadę ustalania jurysdykcji. Zgodnie z tą zasadą,
jeżeli w chwili śmierci miejsce zwykłego pobytu zmarłego nie znajdowało się w państwie członkowskim, sądy państwa
członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, mają jednak jurysdykcję do orzekania co do
ogółu spraw dotyczących spadku, jeżeli spadkodawca posiadał obywatelstwo tego państwa członkowskiego w chwili
śmierci. Trybunał stwierdził, że z treści art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 650/2012 wynikają dwie przesłanki dla
celów przyznania jurysdykcji sądom państwa członkowskiego, w przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego
w chwili śmierci nie znajduje się w tym państwie członkowskim. Są nimi: po pierwsze, istnienie składników majątku
spadkowego w owym państwie członkowskim, a po drugie, posiadanie przez zmarłego obywatelstwa tego
państwa członkowskiego w chwili śmierci. Natomiast z treści tego przepisu nie wynika, aby przyznanie takiej
jurysdykcji zależało od podjęcia jakiegokolwiek działania przez zmarłego lub zainteresowaną stronę. Przeciwnie, jak
wskazał w istocie rzecznik generalny w pkt 67 i 68 opinii, użycie wyrażenia „mają jurysdykcję” wskazuje, że
jurysdykcja przewidziana w art. 10 ust. 1 tego rozporządzenia 650/2012 ma charakter obligatoryjny.
Co się tyczy w drugiej kolejności kontekstu, w jaki wpisuje się art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 650/2012, TSUE
wskazał, że znajduje się on w rozdziale II tego rozporządzenia, który określa całokształt zasad ustalania jurysdykcji
w sprawach spadkowych. W szczególności art. 10 rozporządzenia 650/2012 przewiduje jurysdykcję dodatkową
w stosunku do jurysdykcji ogólnej, ustanowionej przez art. 4 rozporządzenia 650/2012.
Odnośnie do celu art. 10 rozporządzenia 650/2012 TSUE wskazał, że powinno się go interpretować w świetle
motywu 30 rozporządzenia 650/2012. Zatem należy zapewnić, aby sądy wszystkich państw członkowskich mogły na
tych samych podstawach sprawować jurysdykcję w sprawach dotyczących spadku po osobach niemających
miejsca zwykłego pobytu w państwie członkowskim w chwili śmierci. W rozporządzeniu zawarty jest uporządkowany
hierarchicznie, wyczerpujący wykaz podstaw, w oparciu o które można sprawować jurysdykcję dodatkową. Ponieważ
rozporządzenie 650/2012 ma w szczególności na celu zapewnienie jednolitego stosowania zasad ustalania
jurysdykcji międzynarodowej w sprawach spadkowych, w ocenie TSUE zarówno art. 4 rozporządzenia 650/2012, jak
i art. 10 ust. 1 rozporządzenia 650/2012 mają na celu tylko określenie jednolitych przesłanek jurysdykcji do
orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Nie przewidują one dla zainteresowanych stron możliwości
wyboru w zależności od ich interesów sądu państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem zastosowania art. 5
rozporządzenia 650/2012 w przypadku wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia przez zmarłego.

Z orzecznictwa TSUE wynika, że poszanowanie autonomii sądu przy wykonywaniu jego funkcji wymaga, aby mógł on
badać swoją jurysdykcję międzynarodową w świetle wszystkich dostępnych mu informacji, realizując cel polegający
na prawidłowym administrowaniu wymiarem sprawiedliwości, leżący u podstaw unijnych przepisów (wyrok TSUE
z 28.1.2015 r., Kolassa, C-375/13,
, pkt 64). Zdaniem TSUE w świetle celu realizowanego przez
rozporządzenie 650/2012, polegającego na zagwarantowaniu prawidłowego administrowania wymiarem
sprawiedliwości, nic nie stoi jednak na przeszkodzie temu, aby te same zasady uzyskały decydujące znaczenie
w odniesieniu do badania przez sąd, do którego wniesiono sprawę, swojej jurysdykcji w ramach stosowania
przewidzianych w tym rozporządzeniu przepisów dotyczących jurysdykcji międzynarodowej w sprawach spadkowych.
Zatem w zakresie, w jakim zawarte w art. 10 ust. 1 rozporządzenia 650/2012 przepisy dotyczące jurysdykcji
dodatkowej przyczyniają się do realizacji przywołanego celu, TSUE stwierdził, że stosowanie tego przepisu nie może
zależeć od tego, że nie został on powołany przez jedną ze stron danego postępowania. Trybunał podzielił stanowisko
rzecznika generalnego (pkt 87 opinii), że o ile art. 10 rozporządzenia 650/2012 nie zobowiązuje sądu, do którego
wniesiono sprawę, do aktywnego poszukiwania podstawy faktycznej w celu wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie
jego jurysdykcji w danym sporze, o tyle zobowiązuje on sąd do ustalenia podstawy jego jurysdykcji w oparciu
o niekwestionowane okoliczności faktyczne, także odmiennej od tej, na którą powołuje się powód.
Reasumując TSUE orzekł, że art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 650/2012 należy interpretować w ten sposób,
iż sąd państwa członkowskiego musi brać pod rozwagę z urzędu, czy posiada jurysdykcję na podstawie
przewidzianej w tym przepisie zasady ustalania jurysdykcji dodatkowej, jeżeli po tym, jak wniesiono do niego
sprawę w oparciu o ustanowioną w art. 4 rozporządzenia 650/2012 zasadę ustalania jurysdykcji ogólnej sąd
ten stwierdzi, że nie ma jurysdykcji na podstawie tego ostatniego przepisu.

Komentarz
Niniejszy wyrok coraz częściej dotyczy pojawiających się przed TSUE spraw spadkowych w kontekście zasad
jurysdykcji, a nie jak zwykle - reguł podatkowych.
Co do zasady rozporządzenie 650/2012 ustanawia system rozstrzygania sporów kompetencyjnych, który sądy
państw członkowskich, do których wniesiono sprawę spadkową, powinny stosować z urzędu, jeżeli sporna sprawa
jest objęta przedmiotowym zakresem stosowania tego rozporządzenia. Jurysdykcja przewidziana w art. 10
rozporządzenia 650/2012 została zakwalifikowana jako „dodatkowa”. Tym samym stanowi ona odstępstwo od zasady
jednolitości jurysdykcji sądu i stosowanego przez niego prawa właściwego. Jednakże w niniejszym wyrok TSUE
uznał, że sąd państwa członkowskiego, do którego wniesiono sprawę spadkową, powinien obowiązkowo zastosować
przywołany wyżej przepis art. 10 rozporządzenia 650/2012, nawet jeśli strony go nie powołują. Trybunał wyjaśnił
bowiem, że pomiędzy jurysdykcją sądu, wynikającą z art. 4 rozporządzenia 650/2012, a jurysdykcją sądu
przewidzianą w art. 10 rozporządzenia 650/2012, nie zachodzi stosunek hierarchiczny, ponieważ każda z nich
dotyczy innej sytuacji faktycznej: albo zmarły miał ostatnie miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim
(przesłanka uregulowana w art. 4 rozporządzenia 650/2012, albo go nie miał (przesłanka przewidziana w art. 10
rozporządzenia 650/2012). W ocenie TSUE okoliczność, że jurysdykcja wskazana w art. 10 rozporządzenia 650/2012
jest kwalifikowana jako „dodatkowa”, nie oznacza, że przepis ten wiąże sąd w mniejszym stopniu niż przepis art. 4
rozporządzenia 650/2012, dotyczący jurysdykcji ogólnej. Tym samym TSUE przyjmuje, że te dwa przepisy są
równoważne: art. 10 rozporządzenia 650/2012 przyznaje jurysdykcję, w przypadku gdy przesłanka przewidziana
w art. 4 rozporządzenia 650/2012 nie jest spełniona, w związku z czym nie ma on zastosowania. Oznacza to dla
zainteresowanych stron postępowania spadkowego, że nie mają one możliwości wyboru sądu jednego z państw
członkowskich, w zależności od ich interesów.

Wyrok TSUE z 7.4.2022 r., V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), C-645/20,

Wyrok TSUE dotyczący jurysdykcji dodatkowej w sprawach spadkowych podkreśla konieczność uwzględnienia przepisów rozporządzenia 650/2012 przez sądy państw członkowskich, nawet jeśli strony postępowania nie powołują się na te przepisy. Decyzja TSUE wskazuje, że jurysdykcja dodatkowa ma charakter obligatoryjny i nie zależy od działań stron postępowania.