Pierwszeństwo wierzyciela pauliańskiego czy wierzyciela hipotecznego?

Tematyka: pierwszeństwo wierzyciela, wierzyciel pauliański, wierzyciel hipoteczny, księgi wieczyste, hipoteka, skarga pauliańska, sądowe postępowanie egzekucyjne, orzecznictwo sądowe

Jeśli umowa zbycia prawa użytkowania wieczystego na skutek skargi pauliańskiej została uznana za
bezskuteczną, to w postępowaniu egzekucyjnym w razie zbiegu uprawnień wierzyciela pauliańskiego
i wierzyciela hipotecznego osoby trzeciej, należy stosować reguły pierwszeństwa wynikające z ustawy
z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2204; dalej: KWU). Dotyczy to sytuacji,
gdy zabezpieczenie hipoteczne powstało przed ujawnieniem w księdze wieczystej roszczenia wierzyciela
pauliańskiego. Natomiast jeśli wierzyciel pauliański zakwestionował skutecznie ustanowienie hipoteki
w trybie skargi pauliańskiej pierwszeństwo rozstrzyga się na podstawie art. 531 § 1 i 2 KC – wynika z uchwały
Sądu Najwyższego.
Pytanie prawne
Małżonkowie D.M. i W.M. byli użytkownikami wieczystymi nieruchomości, którą w związku z licznymi długami m.in.
wobec Urzędu Skarbowego w K., sprzedali „P.” sp. z o.o. Nieruchomość została obciążona hipoteką na rzecz J.M. -
krewnego małżonków M. Gdy doszło do licytacji nieruchomości J.M. zażądał przysądzenia jej na jego rzecz, na
poczet zapłaty zgłaszając wierzytelność zabezpieczoną hipoteką. Urząd Skarbowy w K. przedstawił jednak
prawomocny wyrok wydany na skutek skargi pauliańskiej, na mocy którego sprzedaż przez małżonków M. prawa do
nieruchomości została uznana za bezskuteczną wobec wierzyciela.
Sąd II instancji przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne o następującej treści: Czy wierzyciel, względem
którego umowa przeniesienia prawa wieczystego użytkowania nieruchomości zawarta między dłużnikiem
a osobą trzecią została uznana za bezskuteczną, może dochodzić zaspokojenia z tego prawa, które wskutek
czynności uznanej za bezskuteczną wyszło z majątku dłużnika, z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby
trzeciej, których wierzytelności zostały zabezpieczone hipoteką ustanowioną na tym prawie?
Rozbieżności w orzecznictwie
Koncepcji zakładająca pierwszeństwo wierzyciela pauliańskiego względem wierzyciela hipotecznego odwołuje się do
literalnego brzmienia art. 532 KC. Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za
bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów
majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Wprowadzone w tym przepisie rozwiązanie nie ogranicza uprzywilejowania wierzyciela pauliańskiego jedynie do
wierzycieli osobistych, dlatego należy przyjąć, że daje on pierwszeństwo zaspokojenia przed wszelkimi wierzycielami
(zob. wyrok SA w Rzeszowie z 18.6.2019 r., I ACa 113/18,
). Przyjęcie tego poglądu mogło przeciwdziałać
obciążaniu nieruchomości przez nowych właścicieli tak aby wierzytelności hipoteczne przewyższały jej wartość.
Przyjęcie poglądu o pierwszeństwie wierzyciela hipotecznego opiera się na założeniu, że dokonując wykładni 532 KC
nie można pominąć art. 65 ust. 1 KWU. Ponieważ art. 65 ust 1 KWU dotyczy jedynie wierzytelności rzeczowych, to
stanowi on przepis szczególny względem art. 532 KC i jako lex specialis powinien być stosowany w pierwszej
kolejności (zob. wyrok SA w Białymstoku z 29.10.2013 r., I ACa 186/12,
). Wierzyciel hipoteczny może
bowiem dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, z pierwszeństwem
przed wierzycielami osobistymi właściciela. W takiej sytuacji ochrona prawna wierzyciela pauliańskiego w wielu
sytuacjach okazałaby się jednak iluzoryczna. W uzasadnieniu pytania prawnego Sąd II instancji podkreślił, że w tej
sprawie wierzyciel hipoteczny osoby trzeciej jest powiązany więzami rodzinnymi z dłużnikami wierzyciela
pauliańskiego.
Trzeci pogląd prezentowany w orzecznictwie to koncepcja, że wierzyciel pauliański oraz wierzyciel hipoteczny
korzystają z równego przywileju egzekucyjnego, przy zachowaniu pierwszeństwa wynikającego z regulacji
materialnoprawnych. W związku z tym, że w myśl art. 75 KWU zaspokojenie wierzyciela hipotecznego
z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, decydujące znaczenie mają
przepisy o podziale sumy uzyskanej z egzekucji - art. 1025 i 1026 KPC. Ustawodawca w art. 1025 § 1 pkt 5 KPC
umieścił wierzycieli hipotecznych oraz wierzycieli paulińskich w ramach jednej grupy wierzycieli – grupy piątej. Na
podstawie zaś art. 1026 § 1 KPC, jeżeli suma objęta podziałem nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli
z grupy piątej, zostaną oni zaspokojeni w kolejności odpowiadającej przysługującemu im pierwszeństwu (zob. wyrok
SA w Warszawie z 2.4.2015 r., I ACa 1457/14,
).
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy stwierdził, że w razie zbiegu - w postępowaniu egzekucyjnym z użytkowania wieczystego -
uprawnienia wierzyciela (pauliańskiego), względem którego czynność prawna zbycia tego prawa, zawarta

między dłużnikiem a osobą trzecią, została uznana za bezskuteczną (art. 532 KC), z uprawnieniem wierzyciela
(hipotecznego), który uzyskał na tym prawie zabezpieczenie hipoteczne na podstawie czynności prawnej
zawartej z osobą trzecią, ale przed ujawnieniem w księdze wieczystej roszczenia wierzyciela pauliańskiego,
mają zastosowanie reguły pierwszeństwa wynikające z KWU, chyba że wierzyciel pauliański zakwestionował
skutecznie czynność prawną ustanowienia hipoteki w trybie skargi pauliańskiej realizowanej w formie
powództwa albo zarzutu przeciwko wierzycielowi hipotecznemu (art. 531 § 1 i 2 KC).
Uchwała SN z 2.2.2022 r., III CZP 32/22,
(poprzednio III CZP 23/21)

Sąd Najwyższy w uchwale stwierdził, że w razie zbiegu uprawnień wierzyciela pauliańskiego i wierzyciela hipotecznego, decydujące znaczenie mają reguły pierwszeństwa wynikające z KWU, chyba że wierzyciel pauliański skutecznie zakwestionował ustanowienie hipoteki. Rozstrzygnięcia dotyczące pierwszeństwa wierzyciela w sytuacjach zbiegu uprawnień mają istotne znaczenie dla praktyki sądowej.