Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych - właściwość sądu

Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd II instancji zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego. Spór dotyczy właściwości rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych - czy należy to zrobić w sądzie I instancji czy II instancji. Kwestia ta wynika z nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Tematyka: wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, sąd II instancji, Sąd Najwyższy, apelacja, ZmKPC19, Kodeks postępowania cywilnego, uchwała, koszty sądowe

Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd II instancji – wynika
z uchwały Sądu Najwyższego.
6.12.2019 r. Z.G. wniósł apelację wraz z wnioskiem o zwolnienie go z opłaty od kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd II instancji skierował do Sądu Najwyższego pytanie prawne o następującej treści:
Czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji podlega rozpoznaniu przez sąd
I instancji czy sąd II instancji, a jeśli przez sąd II instancji, czy na postanowienie to służy zażalenie i do
którego sądu: do innego składu sądu II instancji czy sądu przełożonego nad sądem II instancji?
W uzasadnieniu pytania stwierdzono, że wątpliwość dotyczy tego, czy wniosek taki podlega rozpoznaniu według
przepisów KPC przed wejściem w życie ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r., poz. 1469; dalej: ZmKPC19), czy też przepisów w brzmieniu
obowiązującym od 7.11.2019 r. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ZmKPC19, sprawy w których przed dniem wejścia w życie
ZmKPC19 wydano nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, do czasu zakończenia postępowania w danej
instancji podlegają rozpoznaniu zgodnie z przepisami, w brzmieniu dotychczasowym. Na mocy art. 9 ust. 4
ZmKPC19 do rozpoznania środków odwoławczych wniesionych i nierozpoznanych przed dniem wejścia w życie
ZmKPC19 stosuje się przepisy KPC w brzmieniu dotychczasowym.
Sąd wskazał, że w rozpoznawanej sprawie 26.11.2018 r. wydano nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym,
więc można przyjąć, iż właściwym do rozpoznania wniosku pozostaje Sąd I instancji, na co wskazuje również treść
art. 105 ust. 1 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 755; dalej:
KSCU), według którego wniosek składa się do sądu, w którym sprawa się toczy, a w dniu wniesienia apelacji sprawa
toczyła się w sądzie I instancji. Drugie stanowisko opiera się na założeniu, że wniosek taki powinien być rozpoznany
przez sąd II instancji, w ramach postępowania incydentalnego wobec postępowania apelacyjnego, zgodnie z obecnie
obowiązującym art. 371 KPC i art. 9 ust. 4 ZmKPC19, który jednak odnosi się tylko do apelacji, a nie do wniosku
o zwolnienie od kosztów postępowania apelacyjnego.
W uzasadnieniu pytania prawnego stwierdzono, że z art. 394 § 1 KPC a contrario, art. 3941a § 1 pkt 1 KPC i art. 3942
§ 11 KPC a contrario wynika, iż na postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów wydane przez sąd I instancji
przysługuje zażalenie tzw. równoległe, co może wskazywać, że intencją ustawodawcy było rozpoznawanie przez
sądy I instancji wszelkich wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych. W niektórych sądach, m.in. w Sądzie
Apelacyjnym w Krakowie, przyjęto, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych składany wraz z apelacją
rozpoznaje sąd II instancji, a skoro postanowienie to wydaje już „po raz pierwszy” sąd odwoławczy, to postanowienie
to już nie jest zaskarżalne zażaleniem. Skoro jednak ustawodawca przewidział zażalenie do sądu równoległego na
podobne instytucjonalnie postanowienie sądu II instancji o odmowie ustanowienia adwokata, to za przeoczenie
ustawodawcy można uznać brak regulacji w zakresie zażalenia na postanowienie sądu II instancji o odmowie
zwolnienia od kosztów sądowych. Sąd zadający pytanie podkreślił, że uzasadnienie projektu ZmKPC19 nie wskazuje
na to, iż zamiarem ustawodawcy było doprowadzenie do wyłączenia w jakimkolwiek zakresie możliwości zaskarżenia
odmowy zwolnienia od kosztów sądowych. W uzasadnieniu projektu ZmKPC19 wskazano wyłącznie jedno
postanowienie, które w ramach nowelizacji przestało być zaskarżalne, czyli zarządzenie o wymiarze opłaty.
Sąd Najwyższy uznał, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd II
instancji, odmawiając podjęcia uchwały w pozostałym zakresie. W ocenie Sądu Najwyższego irrelewantna dla
sprawy jest okoliczność, że uprzednio sprawa została rozpoznana w postępowaniu upominawczym, w którym przed
wejściem w życie ZmKPC19 doszło do wydania nakazu zapłaty. Do rozpoznania apelacji mają bowiem zastosowanie
przepisy KPC w brzmieniu nadanym ZmKPC19. W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że ustawodawca
w ZmKPC19 odstąpił od dotychczasowego modelu podwójnej kontroli dopuszczalności apelacji w sądzie
a quo i sądzie ad quem. Na skutek uchylenia art. 370 KPC i nadania nowego brzmienia art. 371 oraz art. 373
KPC, czynności wstępne związane z badaniem dopuszczalności apelacji, w tym kontrola uiszczenia opłaty od
tego środka zaskarżenia, zostały skoncentrowane w sądzie II instancji.
Sąd Najwyższy uznał, że skoro rola sądu I instancji została ograniczona do zarejestrowania wpływu apelacji
i czynności technicznej polegającej na przekazaniu akt sprawy sądowi II instancji, utrzymanie jego
kompetencji do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych byłoby rozwiązaniem nielogicznym
i nieracjonalnym w świetle celów ZmKPC19. W konsekwencji regułę wyrażoną w art. 105 ust. 1 KSCU należy
de lege lata rozumieć w ten sposób, że strona może zgłosić wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
z apelacją w sądzie I instancji, jednak podlega on przekazaniu w celu jego rozpoznania sądowi II instancji
jako właściwemu do kontroli dopuszczalności i merytorycznego rozstrzygnięcia apelacji.

Odmawiając podjęcia uchwały w pozostałym zakresie Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przedstawione zagadnienie
prawne, na tym etapie postępowania, miało charakter jedynie hipotetyczny, a jego rozstrzygnięcie nie było niezbędne
do rozstrzygnięcia sprawy w rozumieniu art. 390 § 1 KPC. Kwestia dopuszczalności zażalenia na postanowienie
sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych mogłaby stać się istotną dopiero w razie oddalenia
wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych i zaskarżenia postanowienia oddalającego wniosek.
Uchwała SN z 18.2.2021 r., III CZP 14/20,

Sąd Najwyższy uznał, że sąd II instancji jest właściwy do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego z apelacją, zmieniając dotychczasową praktykę. Odmówił jednak podjęcia uchwały w innych kwestiach. Decyzja ta wynika z nowych regulacji wprowadzonych przez ZmKPC19, które skoncentrowały kontrolę dopuszczalności apelacji w sądzie II instancji.