Przedmiot ustalenia w postępowaniu z powództwa o ustalenie

Zgodnie z art. 189 KPC, przedmiotem ustalenia w postępowaniu z powództwa o ustalenie mogą być prawa lub stosunki prawne, a także fakty mające charakter prawotwórczy. Sprawa dotyczyła skutecznego odwołania notarialnego pełnomocnictwa oraz konieczności wykazania interesu prawnego przez powoda. Sąd Apelacyjny w Lublinie zajął stanowisko w tej sprawie, oddalając apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach.

Tematyka: art. 189 KPC, powództwo o ustalenie, Sąd Apelacyjny w Lublinie, interes prawny, skuteczność uchylenia się od skutków prawnych, błąd w oświadczeniu woli

W myśl art. 189 KPC, przedmiotem ustalenia mogą być tylko prawa lub stosunki prawne, a dodatkowo,
w judykaturze wskazuje się na dopuszczalność ustalenia faktu mającego charakter prawotwórczy - orzekł
w wyroku z 15.1.2021 r. Sąd Apelacyjny w Lublinie, I ACa 780/19,
.

Stan faktyczny
Pozwem z 29.11.2017 r. P. W. wniósł o ustalenie w trybie art. 189 ustawy z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania
cywilnego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1575; dalej: KPC), że zostało skutecznie odwołane notarialne pełnomocnictwo
z 20.7.2006 r., udzielone przez powoda Przedsiębiorstwu Budownictwa (...), A. C., (...) spółce jawnej w M.,
uprawniające do zawarcia w imieniu powoda umowy sprzedaży czterech lokali mieszkalnych. Wskazał, że
31.10.2016 r. złożył oświadczenie o odwołaniu wszelkich pełnomocnictw udzielonych pozwanej spółce, które to
oświadczenie wywołuje skutki prawne, lecz aby uniknąć stanu niepewności, żąda ustalenia, że jego oświadczenie
doprowadziło do wygaśnięcia pełnomocnictwa. W odpowiedzi na pozew pozwana spółka wniosła o oddalenie
powództwa wskazując, że powód nie posiada interesu prawnego do żądania ustalenia odwołania pełnomocnictwa.
Sąd Okręgowy w Siedlcach oddalił powództwo P. W. przeciwko pozwanej spółce o ustalenie odwołania
pełnomocnictwa. Apelację od powyższego wyroku złożyła strona powodowa, jednak Sąd Apelacyjny w Lublinie
oddalił apelację.
Z uzasadnienia Sądu
W pierwszej kolejności należało stwierdzić, że warunkiem badania merytorycznej zasadności żądania powoda jest
uprzednie stwierdzenie istnienia po jego stronie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 KPC. Interes prawny
występuje wówczas, gdy zachodzi niepewność prawa lub stosunku prawnego zarówno z przyczyn faktycznych, jak
i prawnych. Niepewność ta może być wynikiem kwestionowania prawa lub kwestionowania stosunku prawnego. Aby
powód skutecznie mógł powołać się na interes prawny, winien wykazać, że powództwo o ustalenie jest jedynym
i niezbędnym środkiem ochrony jego praw, a oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między
nim a pozwanym, w następstwie których, sytuacja prawna stron zostanie jednoznacznie określona. W przypadku
natomiast, gdy ochrona ta może być w całości zapewniona przez innego rodzaju środki prawne, interes prawny nie
istnieje.
W myśl art. 189 KPC, przedmiotem ustalenia mogą być tylko prawa lub stosunki prawne, a dodatkowo, w judykaturze
wskazuje się na dopuszczalność ustalenia faktu mającego charakter prawotwórczy. W niniejszej sprawie powód żąda
ustalenia skuteczności odwołania przez niego pełnomocnictwa, w następstwie złożenia oświadczenia o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli w postaci tegoż pełnomocnictwa. Jest to zatem żądanie dotyczące ustalenia
nieistnienia stosunku prawnego, jakim jest pełnomocnictwo, udzielone przez powoda pozwanej spółce w umowie
przedwstępnej, a dotyczące zawarcia w imieniu powoda umowy przyrzeczonej. (…)
W ocenie Sądu Apelacyjnego, należało stwierdzić, że powód, co do zasady legitymuje się interesem prawnym
w żądaniu ustalenia nie istnienia czynności prawnej w postaci pełnomocnictwa, niezależnie od żądania ustalenia nie
istnienia czynności prawnej w postaci umowy przedwstępnej.
Rzecz jednak w tym, że posiadanie interesu prawnego stanowi jedynie warunek dopuszczalności badania
przez Sąd przesłanek ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego. Dla uwzględnienia żądania
pozwu w tym zakresie konieczne jest ponadto wykazanie skuteczności uchylenia się przez powoda od
skutków prawnych oświadczenia o woli o ustanowieniu pełnomocnictwa. Aby doszło do wykazania takiej
skuteczności powód zobowiązany był udowodnić zarówno faktyczne zaistnienie błędu, jako wady
oświadczenia woli, jak i zachowanie terminu do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego
pod wpływem tego błędu.
Zważywszy, że powód jako podstawę oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych wskazał pozostawanie pod
wpływem błędu co do „obciążenia jego udziału w nieruchomości roszczeniem w wysokości 164 000 zł., podczas gdy
takie zobowiązanie nie istniało, to dla skuteczności uchylenia się od skutków prawnych czynności dokonanej pod
wpływem takiego błędu, konieczne było wykazanie zarówno tego, że powód rzeczywiście nie posiadał zobowiązań
wobec pozwanej spółki we wskazanej wysokości, że wynikający stąd błąd dotyczył treści czynności prawnej, a nadto,
że oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych powód złożył w terminie 1 roku od wykrycia błędu.

Zawierając w piśmie z 31.10.2016 r. oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych z powodu błędu, powód
wskazał, że w błąd został wprowadzony przez pozwaną spółkę, która poinformowała go o istnieniu zobowiązania
w kwocie 164 000 złotych obciążającego udział powoda w nieruchomości, będącej przedmiotem transakcji.
Równocześnie wskazał, że informację o nieistnieniu takiego zobowiązania otrzymał od spółki (...) dnia 16.11.2015 r.
Oceniając przytoczone oświadczenia powoda, należy stwierdzić, że skoro u podstaw konstrukcji błędu jako wady
oświadczenia woli leży założenie, że stanowi on mylne wyobrażenie strony umowy (błądzącego) o rzeczywistym
stanie rzeczy (nieodpowiadające rzeczywistości), to na pewno mylne wyobrażenie powoda o tym, że „jego udział
w nieruchomości obciążony jest roszczeniem w wysokości 164 000 złotych, podczas gdy takie zobowiązanie nie
istniało”, należy do treści czynności prawnej. Stan faktycznych zobowiązań powoda wobec pozwanej spółki, jako
strony umowy przedwstępnej, która obejmowała również wzajemne rozliczenia finansowe stron, należy bowiem
uznać za przesądzający o treści tej umowy, jak i o udzieleniu pełnomocnictwa, będącego konsekwencją zawarcia tej
umowy. Rzecz jednak w tym, że powód powołując się, że przy dokonywaniu czynności prawnych zawartych w akcie
notarialnym z 20.7.2006 r. był w błędzie, winien wykazać, że błąd ten rzeczywiście zaistniał. Tymczasem jedynym
dowodem zaoferowanym na tę okoliczność przez powoda jest jego twierdzenie zawarte we wskazanym wyżej piśmie
z 31.10.2016 r. To jedynie na skutek złożenia przez pozwanego kopii pisma z 26.6.2015 r., skierowanego przez W.
A. do P. W., zachodziła możliwość potwierdzenia, że powód rzeczywiście uzyskał informację o rzekomym braku jego
zobowiązań wobec pozwanego. Jednakże poza powyższą kopią pisma, powód nie wskazał żadnych dowodów,
z których wynikałoby, że faktycznie nie posiadał on żadnych zobowiązań wobec pozwanej spółki z tytułu nakładów
poniesionych dla budowę domów zlokalizowanych na nieruchomości, których współwłaścicielem jest powód. Nie
wykazał zatem, że w chwili zawarcia z pozwaną spółką umowy przedwstępnej, jak również udzielenia jej
pełnomocnictwa do zawarcia w jego imieniu umowy przyrzeczonej, pozwana nie posiadała wierzytelności
obciążających udział powoda w kwocie 164.000 złotych.
Należy przy tym zauważyć, że pozwana wskazując w akcie notarialnym z 20.7.2006 r. podstawę nabycia takiej
wierzytelność, przywołała „umowę zwolnienia ze zobowiązania przez spełnienie świadczenia w miejsce wypełnienia”,
zawartą przez nią 13.9.2005 r. ze spółką (...), z której wynika fakt przeniesienia przez (...) spółkę z o.o. w W. na rzecz
Przedsiębiorstwa Budownictwa (...), A. C., (...) spółki jawnej w M. „wszelkich praw i roszczeń majątkowych
przysługujących tej Spółce z tytułu poczynionych przez nią nakładów w postaci wybudowania budynku mieszkalnego
nr (...)”. Z umowy wynika też, że pozwana Spółka posiadała w dacie zawarcia umowy wierzytelności w kwocie 1
920.872,18 złotych, wymagalne wobec spółki (...). W świetle przytoczonych okoliczności należało stwierdzić, że
powód w żaden sposób nie wykazał zaistnienia błędu, na który powołał się, jako na wadę oświadczenia woli.

Komentarz
W analizowanym orzeczeniu, Sąd słusznie zauważył, że przedmiotem ustalenia mogą być tylko prawa lub stosunki
prawne, a wyjątkowo także fakt mający charakter prawotwórczy. Tym samym, dopuszczalne jest żądanie ustalenia
faktu mającego charakter prawotwórczy (np. zawarcia umowy), jeżeli zmierza to w istocie do ustalenia stosunku
prawnego lub prawa. W niniejszej sprawie, choć powód wykazał interes prawny pozwalający na wytoczenie
powództwa o ustalenie, to jednak nie spełnił przesłanki stanowiącej, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na
osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Wyrok SA w Lublinie z 15.1.2021 r., I ACa 780/19,

Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Lublinie potwierdzało, że powód legitymował się interesem prawnym w żądaniu ustalenia nieistnienia czynności prawnej. Jednakże, brak skuteczności uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli powoda oraz nieudowodnienie zaistnienia błędu przesądziło o odrzuceniu powództwa. Wyrok ten podkreślił znaczenie wykazania faktów oraz interesu prawnego przy żądaniu ustalenia w postępowaniu cywilnym.