Uprawnienia sądu a klauzula abuzywna
Sąd krajowy podjął się rozpatrzenia sprawy dotyczącej klauzuli abuzywnej w umowie kredytu między konsumentem a bankiem. Centralnym zagadnieniem było ustalenie, czy sąd może wezwać strony do negocjacji w celu określenia nowego sposobu obliczania stopy procentowej po usunięciu nieuczciwych warunków umownych. Trybunał stwierdził, że celem dyrektywy 93/13 jest zapewnienie konsumentom wysokiego poziomu ochrony, a sąd powinien działać w ramach prawa krajowego w celu ochrony konsumenta przed szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy.
Tematyka: klauzula abuzywna, stopy procentowe, umowa kredytowa, dyrektywa 93/13, ochrona konsumenta, negocjacje, Trybunał Europejski, Banca B., C-269/19
Sąd krajowy podjął się rozpatrzenia sprawy dotyczącej klauzuli abuzywnej w umowie kredytu między konsumentem a bankiem. Centralnym zagadnieniem było ustalenie, czy sąd może wezwać strony do negocjacji w celu określenia nowego sposobu obliczania stopy procentowej po usunięciu nieuczciwych warunków umownych. Trybunał stwierdził, że celem dyrektywy 93/13 jest zapewnienie konsumentom wysokiego poziomu ochrony, a sąd powinien działać w ramach prawa krajowego w celu ochrony konsumenta przed szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy.
Sąd krajowy w przypadku stwierdzenia stosowania klauzuli abuzywnej może wezwać strony do „podjęcia negocjacji” Stan faktyczny A. (rumuński konsument) zawarł z Banca B umowę kredytu o zmiennej stopie procentowej. w pozwie wniesionym przeciwko temu bankowi A. domagał się stwierdzenia, że warunki umowne dotyczące zmiennej stopy procentowej są nieuczciwe, stwierdzenia ich bezwzględnej nieważności, a w konsekwencji stwierdzenia nieważności sporządzonego na ich podstawie harmonogramu spłaty. Przed sądem A. podnosił w szczególności, że sporne warunki umożliwiały Banca B. arbitralną zmianę wysokości tej stopy procentowej, co naruszało jego uzasadnione interesy jako konsumenta. Wątpliwości sądu wynikały z rozbieżnej linii orzeczniczej rumuńskich sądów odnośnie przepisu krajowego, który transponuje do prawa rumuńskiego art. 6 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. L z 1993 r., Nr 95, s. 29), w szczególności w odniesieniu do określenia skutków stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków umownych definiujących mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej poprzez odniesienie do nieprzejrzystych kryteriów. Pytanie prejudycjalne Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytu, takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który mógłby zostać zastosowany w miejsce tych warunków, wskazany przepis dyrektywy stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy ustalił nowy sposób obliczania stopy procentowej lub wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia nowego sposobu obliczania tej stopy, bez ograniczania zakresu tych negocjacji? Stanowisko TS System ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13 opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. Ze względu na to gorsze położenie konsumenta dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu zapewniającego, aby wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogły zostać poddane kontroli w celu dokonania oceny ich ewentualnie nieuczciwego charakteru (wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, EU:C:2019:819, pkt 37). Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sąd jest zobowiązany do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby w przypadku braku sprzeciwu konsumenta nie wywierały one wiążących wobec niego skutków (wyrok TS z 3.3.2020 r., Gómez del Moral Guasch, C-125/18, EU:C:2020:138, pkt 58). Umowa powinna jednak nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków umownych, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa krajowego (wyrok TS z 5.6.2019 r., GT, C-38/17, EU:C:2019:461, pkt 42). Trybunał przyznał, że gdyby sąd krajowy nie mógł zastąpić nieuczciwego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym i byłby zobowiązany do unieważnienia danej umowy w całości, to konsument mógłby zostać narażony na szczególnie niekorzystne konsekwencje, skutkiem czego osiągnięcie skutku odstraszającego wynikającego z unieważnienia umowy byłoby zagrożone. Trybunał stwierdził, że celem dyrektywy 93/13 jest przyznanie konsumentom wysokiego poziomu ochrony. Prawodawca Unii wyraźnie wskazał w art. 7 w zw. z motywem 24 dyrektywy 93/13, że organy władzy, w tym krajowe organy, muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki umożliwiające położenie kresu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Zdaniem TS konsekwencje, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, muszą umożliwiać osiągnięcie dwóch celów. Po pierwsze, sąd powinien czuwać nad tym, aby możliwe było przywrócenie równości stron umowy, której istnienie zostało podane w wątpliwość w wyniku stosowania nieuczciwego warunku wobec konsumenta. Po drugie, należy upewnić się, że przedsiębiorca zostanie zniechęcony do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom. Trybunał uściślił, że w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, nic nie stoi na przeszkodzie w szczególności temu, aby sąd krajowy wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem stanowiącego podstawę dyrektywy 93/13, celu ochrony konsumenta. Trybunał podkreślił, że ten sąd jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, które zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, i aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, a mianowicie brak związania konsumenta nieuczciwym warunkiem (wyrok TS z 30.5.2013 r., Jőrös, C-397/11, EU:C:2013:340, pkt 52, 53). Jednakże TS uściślił, że uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytu. Gdyby bowiem sąd mógł swobodnie zmieniać lub ograniczać treść nieuczciwych warunków, to uprawnienie tego rodzaju mogłoby zagrozić realizacji przywołanych już celów, a mianowicie przywrócenia równości stron umowy oraz zniechęcenia przedsiębiorcy do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom. Reasumując TS orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków określających mechanizm ustalania zmiennej stopy procentowej w umowie kredytu, takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, oraz w sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków, gdy unieważnienie tej umowy powodowałoby szczególnie szkodliwe konsekwencje dla konsumenta i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, sąd krajowy powinien podjąć, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie owej umowy. W okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nic nie stoi na przeszkodzie w szczególności temu, aby sąd krajowy wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności leżącego u podstaw dyrektywy 93/13 celu ochrony konsumenta. Komentarz W niniejszym wyroku po raz kolejny Trybunał analizował, jakie są konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego (określanego w art.3851 KC jako niedozwolone postanowienie umowne). Przede wszystkim TS przyznaje, że dyrektywa 93/13 nie ma na celu proponowania jednolitych rozwiązań w tym zakresie. Zatem to sąd krajowy po uznaniu, że dane postanowienie umowy stanowi klauzulę abuzywną powinien rozstrzygnąć jednocześnie realizując cele dyrektywy 931/13. Trybunał wskazał sądom krajowym, że te cele mogą zostać osiągnięte, w zależności od konkretnej sytuacji i krajowych ram prawnych, poprzez niestosowanie wobec konsumenta danego nieuczciwego postanowienia lub, jeżeli umowa nie mogłaby dalej obowiązywać bez tego postanowienia, poprzez zastąpienie go przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym. Trybunał w uzasadnianiu niniejszego wyroku przyznał, że konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego nie mają jednak charakteru wyczerpującego. Możliwa jest również sytuacja, w której umowa kredytu nie może, zgodnie z prawem umów, nadal być prawnie wiążąca po usunięciu klauzuli abuzywnej, a przy tym nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym ani przepis znajdujący zastosowanie w przypadku osiągnięcia przez strony umowy porozumienia umożliwiającego zastąpienie tych warunków. Wówczas zdaniem TS należy uznać, że jeżeli konsument nie wyraził woli utrzymania w mocy nieuczciwych postanowień, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje, to konieczność zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów wymaga, aby dla przywrócenia rzeczywistej równowagi między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy sąd krajowy podjął – uwzględniając prawo krajowe – wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytu, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej bankowi wobec konsumenta. Trybunał wskazał, że sąd może wezwać strony do podjęcia negocjacji wezwać strony do podjęcia negocjacji co do zmiany treści postanowienia umowy uznanego za nieuczciwe. W przypadku polskiego sądu przykładowo poprzez zastosowanie art. 183¹ KPC. Wyrok TS z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19
Trybunał Europejski potwierdził, że sąd krajowy może wezwać strony do negocjacji w celu ustalenia nowego sposobu obliczania stopy procentowej po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków umownych. Jest to istotne dla przywrócenia równowagi między stronami umowy oraz ochrony konsumentów. Wyrok TS z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19, stanowi ważne rozstrzygnięcie w zakresie interpretacji dyrektywy 93/13.