Miejsce zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa a jurysdykcja w sprawach konsumenckich

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w postanowieniu z 3.9.2020 r. podkreślił, że jurysdykcja w sprawach konsumenckich zależy od miejsca zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa, a nie w chwili zawarcia umowy. Sprawa dotyczyła umowy kredytu konsumenckiego między mBankiem a konsumentem, gdzie zmiana miejsca zamieszkania konsumenta miała kluczowe znaczenie dla ustalenia jurysdykcji.

Tematyka: Trybunał Sprawiedliwości, Unia Europejska, jurysdykcja, umowy konsumenckie, miejsce zamieszkania konsumenta, art. 18 Rozporządzenia, interpretacja, ochrona konsumentów

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej postanowieniem z 3.9.2020 r. przypomniał, że miejsce
zamieszkania konsumenta będące wyznacznikiem właściwości międzynarodowej, jurysdykcji szczególnej
w sprawach konsumenckich należy interpretować jako miejsce zamieszkania konsumenta w chwili
wytoczenia powództwa, nie zaś w chwili zawarcia danej umowy (postanowienie mBank, C-98/20).
Stan faktyczny
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni rozporządzenia Parlamentu Europejskiego
i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich
wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE L 351 z 2012 r., s. 1, Rozporządzenie Bruksela bis I,
dalej: Rozporządzenie).
Przedmiotowy wniosek został złożony w ramach sporu pomiędzy przedsiębiorcą - mBank S.A. - bankiem z siedzibą
w Polsce, prowadzącym działalność w Republice Czeskiej za pomocą oddziału, a konsumentem - PA w przedmiocie
wierzytelności wynikającej z niezapłaconych rat kredytu konsumenckiego. 21.7.2014 r. Strony postępowania zawarły
za pomocą środków elektronicznych umowę o kredyt konsumencki, na podstawie której kredyt w wysokości 50 000
CZK (koron czeskich), tj. około 1820 EUR, został przyznany PA - osobie fizycznej mającej przymiot konsumenta.
Z uwagi na fakt wielokrotnych spóźnień Konsumenta w spłacie rat i braku ich spłaty pomimo kilkukrotnych wezwań
do zapłaty, a także braku przyjęcia propozycji instytucji kredytowej w zakresie zawarcia ugody przedsądowej, mBank
wytoczył powództwo o zasądzenie zapłaty kwoty głównej wraz z odsetkami od kwoty głównej oraz skapitalizowanymi
odsetkami.
Dla uzasadnienia jurysdykcji Obvodní soud pro Prahu 8 (Sądu Rejonowego nr 8 w Pradze, Republika Czeska, dalej:
Sąd odsyłający) mBank wskazał, że Konsumenta należy postrzegać jako zamieszkałego w Pradze, co wynika
z adresu wskazanego we wniosku o przyznanie kredytu oraz w samej umowie.
Sąd odsyłający zauważył jednak, że na dzień wytoczenia powództwa miejsce zamieszkania Konsumenta znajdowało
się na terytorium Republiki Słowackiej a nie na terytorium Republiki Czeskiej. Ponadto wszelkie próby doręczenia
pism sądowych w tym ostatnim państwie były bezskuteczne, a Konsument oświadczył (zgodnie z art. 26 ust. 2
Rozporządzenia), przedstawiając odpowiednie dowody, że w dniu wytoczenia powództwa jego stałe miejsce
zamieszkania znajdowało się na terytorium Słowacji. Następnie zakwestionował jurysdykcję sądu czeskiego, do
którego wpłynął pozew.
Pytania prejudycjalne
W powyższych okolicznościach Sąd Odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału
z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
1. Czy pod pojęciem „miejsca zamieszkania konsumenta” w rozumieniu art. 17 ust. 1 lit. c Rozporządzenia
rozumieć należy miejsce zamieszkania konsumenta w dniu wniesienia powództwa, czy też w dniu powstania
stosunku zobowiązaniowego między konsumentem a jego kontrahentem (a więc np. w dniu zawarcia umowy),
czyli, czy chodzi o umowę konsumencką w rozumieniu art. 17 ust. 1 lit. c cytowanego Rozporządzenia także
w przypadku, gdy konsument na dzień wniesienia powództwa ma miejsce zamieszkania na terytorium innego
państwa członkowskiego niż państwo, w którym kontrahent konsumenta prowadzi swoją działalność zawodową
lub gospodarczą?
2. Czy konsument mający miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim może, zgodnie z art. 7
Rozporządzenia zostać pozwany przed sąd miejsca, w którym zobowiązanie zostało wykonane albo miało
zostać wykonane (niezależnie od art. 18 ust. 2 i art. 26 ust. 2 tego Rozporządzenia), z tego powodu, że
kontrahent konsumenta nie prowadzi działalności zawodowej lub gospodarczej w państwie, w którym konsument
ma miejsce zamieszkania w dniu wniesienia powództwa?
Miejsce zamieszkanie konsumenta
W pierwszej kolejności TS podkreślił, że Sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 18 ust. 2
Rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „miejsca zamieszkania konsumenta” oznacza
miejsce zamieszkania konsumenta w chwili zawarcia danej umowy czy też miejsce zamieszkania
konsumenta w chwili wytoczenia powództwa.

Następnie TS, odnosząc się do regulacji o jurysdykcji szczególnej w dziedzinie umów konsumenckich, wskazał, że
w sytuacji gdy – jak w niniejszej sprawie – przedsiębiorca wytoczył powództwo przeciwko konsumentowi, art. 18 ust.
2 Rozporządzenia zawiera normę ustanawiającą jurysdykcję wyłączną, zgodnie z którą powództwo może być
wytoczone wyłącznie przed sądami państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce
zamieszkania.
Ze stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy wynika, że Konsument, który w momencie zawierania umowy kredytu
miał miejsce zamieszkania na terytorium Republiki Czeskiej, zmienił od tego czasu swoje miejsce zamieszkania, nie
informując o tym ani kontrahenta, ani władz czeskich.
Jurysdykcja szczególna w dziedzinie umów konsumenckich
Mając na uwadze powyższe TS wskazał, że:
• brzmienie art. 18 ust. 2 Rozporządzenia (w szczególności w wersjach językowych: czeskiej, niemieckiej,
angielskiej, polskiej, rumuńskiej i fińskiej) jest jasne i wymienia „państwo członkowskie, na którego terytorium
konsument ma miejsce zamieszkania”. W związku z tym literalna wykładnia przedmiotowego przepisu prowadzi do
wniosku, że powództwo może zostać wytoczone przez przedsiębiorcę przeciwko konsumentowi jedynie przed
sądami państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania w chwili wytoczenia
powództwa;
• „[w] przypadku powództwa wytoczonego przez sprzedawcę lub kredytodawcę jurysdykcja jest dość trudna do
ustalenia, gdy kupujący lub kredytobiorca osiedlił się za granicą po zawarciu umowy” i „troska o ochronę tych osób
oznacza, że należy je pozywać wyłącznie przed sądy państwa, w którym ustanowiły swoje nowe miejsce
zamieszkania” - co wynika ze sprawozdania P. Jenarda na temat Konwencji z 27.9.1968 r. o jurysdykcji
i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE C 59 z 1979 r., s. 1).
Uprzywilejowanie rzeczywistego miejsca zamieszkania w chwili wniesienia powództwa względem adresu
wskazanego w umowie stanowiło więc rozwiązanie rozważane już w czasie, kiedy zawierano ową konwencję;
• odmienna wykładnia ww. przepisu mogłaby stworzyć niepewność prawa co do sądu właściwego w sytuacjach,
w których konsument zmienił miejsce zamieszkania, jedno- lub wielokrotnie w trakcie trwania danego stosunku
prawnego. Takie mnożenie sądów, przed którymi można by wytoczyć powództwo, byłoby sprzeczne z celem
Rozporządzenia, wyrażonym w jego motywie 15, zgodnie z którym przepisy jurysdykcyjne powinny być w wysokim
stopniu przewidywalne.
Wobec tego TS stwierdził, że sądy państwa członkowskiego nie mają jurysdykcji do rozpoznania sporu dotyczącego
umowy, którą zawarł konsument, zgodnie z warunkami przewidzianymi w art. 17 ust. 1 Rozporządzeni, w wypadku
gdy – tak jak w niniejszej sprawie – ostatnie znane miejsce zamieszkania konsumenta nie znajduje się na terytorium
tego państwa członkowskiego.
Rozstrzygnięcie TS
TS stanął na stanowisku, zgodnie z którym pojęcie „miejsca zamieszkania konsumenta”, o którym mowa w art.
18 ust. 2 Rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że oznacza ono miejsce zamieszkania
konsumenta w chwili wytoczenia powództwa.

Komentarz
Przedmiotem analizowanego rozstrzygnięcia TS była kwestia jurysdykcji w sprawach umów konsumenckich,
określona w art. 18 ust. 2 Rozporządzenia, zgodnie z którym kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko
konsumentowi tylko przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce
zamieszkania. TS stwierdził, że okoliczności faktyczne w postaci miejsca zamieszkania konsumenta, które decydują
o wskazaniu jurysdykcji, powinny być oceniane według stanu rzeczy aktualnego w chwili wytoczenia powództwa.
TS podkreślił, że zasady te należy interpretować ściśle z uwagi na ich wyjątkowy charakter (jurysdykcja wyłączna)
w stosunku do ogólnej reguły przyznającej jurysdykcję sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium
pozwany ma miejsce zamieszkania (art. 4 ust. 1 Rozporządzenia), jak i od zasady jurysdykcji szczególnej
w sprawach dotyczących umowy, zgodnie z którą jurysdykcję mają sądy miejsca wykonania danego zobowiązania
(art. 7 pkt 1 Rozporządzenia). Takie rozwiązanie jest uzasadnione także charakterem przepisów prawa
konsumenckiego, których nadrzędnym celem jest ochrona praw konsumenta uznawanego za słabszą stronę
stosunku prawnego, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i prawnym, niż zawodowy kontrahent
(przedsiębiorca, tu: bank).
Z dotychczasowe orzecznictwa TS wynika zaś, że właściwy jest sąd tego państwa członkowskiego, na którego
terytorium znajduje się ostatnie znane miejsce zamieszkania konsumenta. W praktyce oznacza to, że w przypadku
występowania kilku sukcesywnych miejsc zamieszkania jedynie ostatnie znane w chwili wytoczenia danego
powództwa miejsce zamieszkania konsumenta jest decydujące dla ustalenia jurysdykcji międzynarodowej sądu
państwa członkowskiego (wyrok TS z 17.11.2011 r., Hypoteční banka, C-327/10, EU:C:2011:745). Poza powyższym

wyjątkiem, miejsce zamieszkania konsumenta powinno być co do zasady rozumiane w sposób rzeczywisty, nie zaś
fikcyjny.
Prawidłowe rozumienie przedmiotowych regulacji jest szczególnie istotne z uwagi na fakt, że mają one
pierwszeństwo przed krajowymi przepisami postępowania cywilnego.

Postanowienie TS z 3.9.2020 r. C-98/20

Trybunał stwierdził, że pojęcie 'miejsca zamieszkania konsumenta' w art. 18 ust. 2 Rozporządzenia należy interpretować jako miejsce zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa. To rozstrzygnięcie ma istotne znaczenie dla jurysdykcji w sprawach umów konsumenckich, szczególnie w kontekście ochrony praw konsumentów.