Kurator dla przebywającego poza Polską obywatela Ukrainy w sprawach ubezpieczeń społecznych

Sąd Najwyższy wskazał, że w sprawie ustanowienia kuratora dla obywatela Ukrainy przebywającego poza Polską w sprawach ubezpieczeń społecznych nie ma zastosowania Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą. Sprawa dotyczyła konieczności wszczęcia postępowania administracyjnego w związku z brakiem odprowadzanych składek na ubezpieczenie społeczne przez pracodawcę obywatela Ukrainy.

Tematyka: Sąd Najwyższy, Ukraina, kurator, ubezpieczenia społeczne, postępowanie administracyjne

Sąd Najwyższy wskazał, że w sprawie ustanowienia kuratora dla potrzeb postępowania administracyjnego
z zakresu ubezpieczeń społecznych dla obywatela Ukrainy, który opuścił Polskę (art. 34 § 1 KPA), nie ma
zastosowania Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą w sprawach cywilnych i karnych
sporządzona w Kijowie w dniu 24.5.1993 r. (Dz. U. z 1994 r., Nr 96, poz. 465 ze zm.) – dalej: Umowa. Według
SN, jurysdykcja krajowa w takiej sprawie jest pochodną właściwości międzynarodowej organu
w postępowaniu administracyjnym w sprawie, dla której potrzeb ma być ustanowiony kurator.
Stan faktyczny
Obywatel Ukrainy pracujący w Polsce, zawierał umowy z W. spółką jawną, która nie odprowadzała z tego tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. wystąpił do Sądu Rejonowego
z wnioskiem o ustanowienie kuratora dla osoby nieobecnej – obywatela Ukrainy I.S. Wniosek został złożony na
podstawie art. 34 § 1 KPA w związku z koniecznością wszczęcia postępowania administracyjnego w sprawie
podlegania ubezpieczeniom społecznym i wymiaru składek na te ubezpieczenia.
Sąd Rejonowy odrzucił wniosek postanowieniem z 16.10.2018 r. Podstawą odrzucenia był brak jurysdykcji sądów
polskich. Sąd ustalił, że I.S. jest obywatelem Ukrainy i obecnie nie przebywa na terenie Polski. Sąd Rejonowy - na
podstawie art. 31 ust. 1 Umowy przyjął, że w sprawach dotyczących opieki i kurateli właściwe są (gdy Umowa nie
stanowi inaczej), organy i prawo umawiającej się Strony, której obywatelem jest osoba, dla której jest lub ma być
ustanowiona opieka lub kuratela. Sąd Rejonowy przyjął też, że nie ma podstaw do podjęcia czynności zgodnie z art.
31 ust. 4 i 5 Umowy, gdyż I.S. nie przebywa na terenie Polski i nie ma Polsce majątku.
ZUS złożył zażalenie na postanowienie.
Sąd Okręgowy, rozpoznający zażalenie, powziął poważne wątpliwości prawne i wystąpił do Sądu Najwyższego
o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego.
Zagadnienie prawne
"Czy postanowienia art. 31 ust. 1 umowy zawartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej
i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych sporządzoną w Kijowie 24.5.1993 r. (Dz.U. 1994 nr 96 poz.
465) stoją na przeszkodzie ustanowieniu przez sąd polski kuratora ad casum w postępowaniu administracyjnym na
podstawie art. 184 § 1 KRO w zw. z art. 34 § 1 KPA?"
Uchwała Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy 24.1.2020 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 50/19 podjął uchwałę o treści:
Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach
cywilnych i karnych sporządzona w Kijowie 24.5.1993 r. (Dz.U. z 1994 r., Nr 96, poz. 465 ze zm.) nie ma
zastosowania do ustanowienia przez sąd kuratora dla potrzeb postępowania administracyjnego w sprawie
z zakresu ubezpieczeń społecznych na wniosek oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 34 § 1 k.p.a.
w związku z art. 123 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, t.j.: Dz.U.
z 2019 r., poz. 300 ze zm.).
Sąd Najwyższy wskazał na okoliczności sprawy, które dotyczą sytuacji, gdzie wnioskodawca – ZUS, w celu
wszczęcia postępowania administracyjnego w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych z udziałem nieobecnego
I.S, złożył do sądu opiekuńczego wniosek o ustanowienie dla niego kuratora w trybie art. 34 § 1 KPA. SN wskazał, że
w tych okolicznościach powstała w postępowaniu wątpliwość, czy sądom polskim z uwagi na postanowienia Umowy,
przysługuje jurysdykcja krajowa. Odpowiedź wymaga ustalenia, czy w sprawie stosuje się przepisy Umowy, co
sprowadza się nie tyko do rozważań w zakresie tejże jurysdykcji, ale także prawa właściwego.
SN dokonał analizy postanowień (zakresu stosowania) samej Umowy, jak i analizy charakteru samego
postępowania. Wskazał, że Umowa ma zastosowanie w sprawach cywilnych i karnych. Do tych pierwszych należą
sprawy rodzinne i pracownicze. Umowa (z uwagi na jej tytuł, treść, systematykę) nie ma zastosowania do spraw
załatwianych w postępowaniu administracyjnym. Oznacza to, że Umowy nie stosuje się w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych. Natomiast Umowa ma zastosowanie w sprawach rodzinnych, w tym także opieki
i kurateli.

Wypowiadając się na temat kwalifikacji sprawy o ustanowienie kuratora na podstawie art. 34 § 1 KPA. SN uznał, że
stosowanie Umowy, zależy od tego czy sprawa ta podlega samodzielnej kwalifikacji jako sprawa z zakresu kurateli,
czy jej kwalifikacja wynika z charakteru sprawy, która jest rozpatrywana w postępowaniu administracyjnym w związku
z którym ma być ustanowiony kurator. SN wskazał, że dokonując tej kwalifikacji istotnym jest to, że chodzi
o ustanowienie kuratora z zakresem umocowania dotyczącym wyłącznie postępowania administracyjnego
w konkretnej sprawie. Zatem okoliczność, że postępowanie o ustanowienie kuratora jest dokonywane w sadowym
postępowaniu nieprocesowym, jako sprawa o charakterze głównym, nie ma decydującego znaczenia. SN zauważył,
że w zwykłych sytuacjach (przypadkach wskazanych w ustawie) kurator, który ma działać za stronę (uczestnika)
wyłącznie w postępowaniu, dla którego jest ustanawiany jest powoływany przez sąd, który prowadzi to postępowanie
(art. 69 § 1 i art. 143 KPC). Identyczne rozwiązane jest w postępowaniu administracyjnym (art. 30 § 1 i art. 78 ustawy
z dnia 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j.: Dz. U. z 2019 r., poz. 2325 ze zm.
– dalej: PostAdmU). W tych przypadkach ustanowienie kuratora nie jest sprawą, która podlegałaby samodzielnej
kwalifikacji z uwagi na swój charakter, lecz sprawą załatwianą w ramach postępowania w określonej głównej sprawie,
wobec czego dzieli charakter tej sprawy. Jest to oczywiste, bowiem kwestia ustanowienia kuratora tylko dla
potrzeb postępowania w określonej sprawie nie ma samodzielnego znaczenia, ale pomocnicze. SN wskazał,
że podobne podejście winno obowiązywać w sytuacji, w której kurator dla potrzeb postępowania administracyjnego
w określonej sprawie administracyjnej jest ustanawiany w postępowaniu cywilnym. Jest ono formalnie odrębnym
postępowaniem w oddzielnej sprawie cywilnej, ale z funkcją pomocniczą wobec tego postępowania
administracyjnego. Odrębność i samodzielność sprawy o ustanowienie kuratora w takiej sytuacji jest jedynie
pochodną przekazania uprawnienia do jego ustanowienia sądowi będącego odrębnym organem od organu
administracji publicznej, prowadzącemu postepowanie, na potrzeby którego jest ustanawiany kurator. Sytuacja
mogłaby się przedstawiać inaczej tylko w jednym przypadku – mianowicie, gdy kurator, który miałby być ustanowiony
nie jako kurator dla potrzeb danego postępowania, ale jak, ale kurator prawa materialnego, którego prawem byłoby
działanie za stronę w określonym zakresie w postępowaniu jak i poza nim (np. kurator wskazany w art. 42 KC).
SN, przenosząc powyższe założenia na stosowanie Umowy wskazał, że nie ma ona zastosowania w sprawie
wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o ustanowienie przez sąd opiekuńczy w postępowaniu cywilnym
kuratora dla potrzeb postępowania administracyjnego w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 34 § 1
KPA w związku z art. 123 UbezSpołU. oraz art. 601 KPC). Zatem w postanowieniach Umowy nie można poszukiwać
odpowiedzi na pytanie, czy w sprawie o ustanowienie takiego kuratora polskim sądom służy jurysdykcja krajowa. SN
stwierdził, że jurysdykcja krajowa w tych sprawach jest pochodną właściwości międzynarodowej organu
w postępowaniu administracyjnym, w którym ma być ustanowiony kurator. Umowa ta nie jest również właściwa do
poszukiwania prawa właściwego w kontekście ustanowienia kuratora. Umowa jest natomiast właściwa dla oceny
jurysdykcji krajowej i właściwości prawa w sprawie o ustanowienie kuratora prawa materialnego.
SN, zauważył, że judykatura przyjmuje, że o ustanowieniu kuratora jako przedstawiciela strony w ujęciu art. 34 § 1
KPA orzeka sąd opiekuńczy w postępowaniu cywilnym. Kurator ten jest ustanawiany na podstawie art. 184 KRO
w postępowaniu nieprocesowym. Właściwym jest sąd opiekuńczy ustalony stosowanie do art. 601 KPC. Mimo, że
jest to kurator ustanawiany na podstawie regulacji prawa materialnego (art. 184 KRO) to przyjmuje się, że jest to
kurator ustanawiany tylko dla danego postępowania administracyjnego, w którym zachodzi potrzeba ustanowienia
przedstawiciela na podstawie art. 34 § 1 KPA Podejście to jest przyjmowane też przez sądy administracyjne. Ma ono
początek w stanie prawnym przed 1.1.2004 r. (wprowadzenie sądownictwa administracyjnego dwuinstancyjnego). SN
wskazał, że może budzić wątpliwości, czy jest to podejście właściwe, jeżeli weźmie się pod uwagę, że
w postępowaniu przed sądami administracyjnymi (jeżeli istnieje potrzeba ustanowienia kuratora) o jego powołaniu dla
celów tego postępowania orzeka sąd administracyjny (art. 30 § 1 i art. 78 – 81 PostAdmU.).
Podsumowując, SN w uchwale dokonał analizy postanowień samej Umowy, jak i charakteru postępowania
o ustanowienie kuratora dla potrzeb postępowania administracyjnego z zakresu ubezpieczeń społecznych. Przyjął
w konkluzji uchwały, że sprawa z wniosku organu administracji publicznej o ustanowienie kuratora dla potrzeb
postępowania administracyjnego (art. 34 § 1 KPA i art. 601 KPC) nie podlega samodzielnej kwalifikacji jako sprawa
z zakresu kurateli, lecz jej kwalifikacja jest pochodną charakteru sprawy rozpoznawanej w postępowaniu
administracyjnym, dla którego ma być ustanowiony kurator. Oznacza to, że w sytuacji w której kurator ma być
ustanowiony przez sąd w postępowaniu cywilnym dla potrzeb postępowania administracyjnego w sprawie
z zakresu ubezpieczeń społecznych, sprawa o jego ustanowienie nie jest sprawą z zakresu kurateli, ale
elementem sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (sprawą administracyjną). Odpowiada temu również
zasada dotycząca wynagrodzenia kuratora jako przedstawiciela strony w rozumieniu art. 34 § 1 KPA i przyjęciu
w orzecznictwie, że należy ono do kosztów postępowania administracyjnego. Uchwała SN ma istotne znaczenie dla
poszukiwania jurysdykcji w postępowaniach administracyjnych z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których stroną
(uczestnikiem) jest obywatel Ukrainy, który pracował w Polsce, a obecnie nie przebywa już w naszym kraju,
natomiast prowadzone jest postępowanie dotyczące jego praw lub obowiązków.
Uchwała SN z dnia 24.1.2020 r. sygn akt III CZP 50/19

Sąd Najwyższy uznał, że postanowienia Umowy nie mają zastosowania do ustanowienia kuratora w sprawie ubezpieczeń społecznych na wniosek ZUS. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla jurysdykcji i właściwości prawa w tego typu sprawach administracyjnych.