Stosowanie przepisów prawa w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu na skutek orzeczenia TK

Postanowienie Sądu Najwyższego dotyczące stosowania przepisów prawa w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego za niekonstytucyjny wywołało dyskusję na temat dopuszczalności niezastosowania takiego przepisu przez sąd. Sąd Okręgowy zwrócił się do Sądu Najwyższego w związku z rozbieżnościami w orzecznictwie. W rezultacie Trybunał Konstytucyjny odroczył utratę mocy przepisu dotyczącego roszczeń z tytułu ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości, co skłoniło Sąd Okręgowy do podjęcia decyzji. Postanowienie Sądu Najwyższego wskazało, że usunięcie przepisu z porządku prawnego przez TK sięga wstecz, a niezastosowanie przepisu w okresie odroczenia jego mocy obowiązującej jest niedopuszczalne zasadniczo.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, odroczenie utraty mocy obowiązującej, niezastosowanie przepisu, orzecznictwo sądowe, konstytucyjność przepisu, postanowienie sądu, nowelizacja przepisów, negatywne skutki stosowania przepisu, przepisy przejściowe

Postanowieniem z 14.6.2019 r. w sprawie III CZP 5/19 Sąd Najwyższy odmówił co prawda podjęcia uchwały
w związku ze skierowanym do niego zagadnieniem prawnym, jednakże z postanowienia SN w tym
przedmiocie wynika, że:
1. Jeżeli Trybunał Konstytucyjny odroczył utratę mocy obowiązującej przepisu uznanego za
niekonstytucyjny, to niezastosowanie tego przepisu przez sąd w okresie odroczenia utraty jego mocy
obowiązującej jest co do zasady niedopuszczalne.
2. Zmiana stanu prawnego, będącego podłożem poważnych wątpliwości powziętych przez sąd odwoławczy,
po przekazaniu zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu stanowi podstawę odmowy wydania przez Sąd
Najwyższy uchwały rozstrzygającej przedstawione zagadnienie prawne.
Stan faktyczny
Sąd Rejonowy wyrokiem z 18.1.2018 r. zasądził od strony pozwanej na rzecz B.P. kwotę 1775 zł tytułem
odszkodowania za zmniejszenie wartości nieruchomości będącej współwłasnością powódki spowodowanego
poddaniem sposobu korzystania z nieruchomości ograniczeniom ze względu na położenie w strefie ograniczonego
użytkowania wokół P. Pozwem z 26.7.2013 r. B.P. domagała się zapłaty sumy wyższej niż zasądzona, ale Sąd
Rejonowy oddalił jej powództwo w pozostałym zakresie. Żądania pozostałych powodów oddalił w całości. Podstawę
materialnoprawną rozstrzygnięcia stanowił art. 129 PrOchrŚrod.
Wyrok ten został zaskarżony tylko przez stronę pozwaną, a zatem jedynie w części uwzględniającej powództwo B.P.
Sąd Okręgowy w toku postępowania apelacyjnego ustalił, że ograniczenia w sposobie korzystania z nieruchomości,
z których powódka wywodzi swoje częściowo uwzględnione roszczenie odszkodowawcze, są skutkiem wejścia
w życie 24.8.2007 r. rozporządzenia Wojewody (...) Nr 50 z 7.8.2007 r. Wniesienie pozwu przez B.P. nastąpiło zatem
już po upływie dwuletniego terminu zawitego ustanowionego w art. 129 ust. 4 PrOchrŚrod do wystąpienia
z roszczeniami, które przyznaje art. 129 ust. 1-3 PrOchrŚrod, lecz – jak zarazem zauważył Sąd Okręgowy – Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z 7.3.2018 r. (K 2/17), orzekł, na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, że art. 129 ust. 4
PrOchrŚrod ustanawiający dwuletni termin zawity do wystąpienia z roszczeniami z tytułu ograniczenia sposobu
korzystania z nieruchomości jest niezgodny z art. 64 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Utrata mocy obowiązującej art. 129 ust. 4 PrOchrŚrod została jednak w tym wyroku odroczona. Orzeczono, że
przepis ten utraci moc po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Wyrok ogłoszono
14.3.2018 r. Utrata mocy obowiązującej powinna więc nastąpić z upływem 14.3.2019 r. Artykuł 129 ust. 4 przestałby
zatem zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego obowiązywać w 15.3.2019 r.
Upływ ustanowionego w art. 129 ust. 4 PrOchrŚrod terminu zawitego przed zgłoszeniem roszczenia – z jednej
strony, a z drugiej – wskazany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stały się impulsem dla Sądu Okręgowego do
przedstawienia Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 KPC przytoczonego zagadnienia
prawnego. W motywach postanowienia przedstawiającego zagadnienie, Sąd Okręgowy powołał się na rozbieżność
w orzecznictwie sądowym. Oprócz stanowiska sprzeciwiającego się odmowie zastosowania przez sąd przepisu
uznanego za niekonstytucyjny w okresie odroczenia utraty jego mocy obowiązującej, odnotował poglądy, które
w węższym lub szerszym zakresie akceptują niezastosowanie przez sąd przepisu uznanego za niekonstytucyjny
w okresie odroczenia utraty jego mocy obowiązującej.
Już po wydaniu przez Sąd Okręgowy postanowienia o przedstawieniu zagadnienia prawnego, nadano art. 129 ust. 4
PrOchrŚrod nową treść, z mocą od 14.3.2019 r. – tj. od ostatniego dnia okresu odroczenia przewidzianego w wyroku
Trybunału Konstytucyjnego. Ustanowiony pierwotnie w tym przepisie dwuletni termin wydłużono do lat trzech.
Jednocześnie w art. 2 ustawy nowelizującej postanowiono, że art. 129 ust. 4 PrOchrŚrod w nowym brzmieniu stosuje
się do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej, w stosunku do których nie upłynął
w tym dniu pierwotnie przewidziany w art. 129 ust. 4 PrOchrŚrod termin dwuletni.
Stanowisko Sądu Najwyższego
W pisemnym uzasadnieniu postanowienia, SN wskazał, że skutek usunięcia z porządku prawnego przepisu prawa
uznanego przez Trybunał za niezgodny z Konstytucją RP sięga co do zasady wstecz; do chwili ustanowienia tego

przepisu lub – gdy niekonstytucyjny przepis został wydany przed wejściem Konstytucji w życie – do chwili jej wejścia
w życie.
Wskazany wsteczny skutek usunięcia przepisu z porządku prawnego przez Trybunał Konstytucyjny ogranicza, na
zasadzie wyjątku, art. 190 ust. 3 Konstytucji RP, o tyle, o ile zezwala na określenie w wyroku orzekającym
niezgodność przepisu z Konstytucją późniejszego terminu utraty jego mocy obowiązującej niż data ogłoszenia
wyroku w Dzienniku Ustaw. Należy podzielić pogląd, że usunięcie z porządku prawnego przepisu uznanego za
niegodny z Konstytucją wyrokiem, w którym Trybunał Konstytucyjny odroczył termin utraty mocy
obowiązującej tego przepisu, działa co do zasady jedynie na przyszłość, tj. wywiera skutek w zasadzie dopiero
od dnia upływu terminu określonego w wyroku, licząc od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Przemawia za
tym jednoznacznie cel odroczenia terminu utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny
z Konstytucją. W razie odroczenia terminu utraty mocy obowiązującej, dzień po upływie okresu odroczenia
jest więc zarówno dniem usunięcia tego przepisu z porządku prawnego, jak i w zasadzie dniem, od którego
to usunięcie wywiera skutki; dopiero zatem te zdarzenia, które nastąpiły po upływie terminu określonego w wyroku
Trybunału, nie mogą być, mimo spełniania wymagań przepisu niekonstytucyjnego, uznane za zgodne z prawem (por.
orzeczenia SN z 9.10.2003 r., I CK 150/02; 7.12.2007 r., III CZP 125/07; 23.6.20010 r., II CSK 51/10; 21.9.2018 r., V
CSK 441/17).
W orzecznictwie Izby Cywilnej Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, że jeżeli Trybunał Konstytucyjny
odroczył utratę mocy obowiązującej przepisu uznanego za niekonstytucyjny, to niezastosowanie tego
przepisu przez sąd w okresie odroczenia utraty jego mocy obowiązującej jest co do zasady niedopuszczalne
(por. orzeczenia z 3.7.2003 r., III CZP 45/03; 19.2.2004 r., IV CK 64/03; 20.4.2004 r., IV CSK 28/06; 4.12.2009 r., III
CZP 97/09; 30.5.2017 r., IV CSK 390/16; 9.2.2018 r., I CSK 390/17). Pogląd ten ma potwierdzenie w wypowiedziach
reprezentatywnej literatury przedmiotu. Trybunał Konstytucyjny dał mu wyraz stanowiąc najpierw w wyroku
z 2.7.2003 r. (K 25/01), że przepis uznany za niezgodny z Konstytucją z zastrzeżeniem odroczenia utraty jego
mocy obowiązującej musi być przestrzegany i stosowany przez wszystkich jego adresatów, a następnie
łagodząc nieco w kolejnych wyrokach bezwzględny nakaz stosowania takiego przepisu, przez dopuszczenie
pewnych odstępstw od tego nakazu (por. wyroki z 18.5.2004 r., SK 38/03 i z 27.10.2004 r., SK 1/04).
Nie podważając samej zasady przestrzegania i stosowania przepisu uznanego za niezgodny z konstytucją w wyroku
odraczającym utratę jego mocy obowiązującej w okresie odroczenia, dopuszcza się od tej zasady wyjątki: gdy wyrok
Trybunału Konstytucyjnego dotyczył przepisu podustawowego lub gdy odstąpienie od zasady uzasadnia przyznanie
stronie przywileju korzyści, albo gdy po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego nastąpiła zmiana okoliczności
uzasadniająca odmienne rozstrzygnięcie od dokonanego przez Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu odraczającym
utratę mocy obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu bądź takie odmienne rozstrzygnięcie uzasadniają istotne
argumenty natury konstytucyjnej, których nie uwzględnił Trybunał (kwestia tych wyjątków jest przedmiotem
pogłębionej analizy piśmiennictwa, a z orzecznictwa por. np. uchwały SN z 7.12.2007 r., III CZP 125/07 i z 28.2.2008
r., III CZP 151/07 oraz wyrok SN z 23.4.2009 r., IV CNP 99/08).
Postanowienie jest kolejnym orzeczeniem, z którego wprost wynika, że odroczenie przez TK utraty mocy przez
przepis prawa nie powoduje, że nie może i nie powinien być on stosowany. W tym okresie przejściowym przepis
tratuje się tak, jakby jego konstytucyjność nie została podważona. Negatywne skutki stosowania takiego przepisu –
który wkrótce zostanie wyeliminowany z systemu prawnego – ponosi strona postępowania, o ile ustawa
nowelizująca, podjęta w związku z orzeczeniem TK, nie wprowadzi stosownych przepisów przejściowych,
łagodzących negatywne skutki niekonstytucyjnego przepisu. Warunkiem jest także to, że sprawa jest nadal w toku.
W przeciwnym wypadku będziemy mieć do czynienia z powagą rzeczy osądzonej.
Postanowienie SN z 14.6.2019 r., III CZP 5/19

Postanowienie Sądu Najwyższego wyraźnie określiło konsekwencje odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu prawa uznawanego za niekonstytucyjny. Wskazano, że pomimo odroczenia, przepis ten musi być stosowany, a jego ewentualne negatywne skutki ponosi strona postępowania. Zwrócono uwagę na konieczność wprowadzenia odpowiednich przepisów przejściowych w ustawie nowelizującej. Postanowienie to stanowi istotne wyjaśnienie dla praktyki sądowej dotyczącej stosowania przepisów prawa w okresie odroczenia utraty ich mocy obowiązującej.