Nadużycie prawa procesowego – wniosek o wyłączenie sędziego, wniosek o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku oraz łańcuch zażaleń

Obszerna zmiana KPC wprowadzona ustawą z 4.7.2019 r. położyła duży nacisk na instytucję przeciwdziałania nadużyciu prawa procesowego, w tym składania wniosków o wyłączenie sędziego, sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku oraz stosowania łańcucha zażaleń. Wniosek o wyłączenie sędziego podlega nowym regulacjom, umożliwiającym pozostawienie wniosku bez dalszego biegu. Wniosek o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku wymaga oceny pod kątem dążenia do wprowadzenia stanu zwłoki. Z kolei łańcuch zażaleń stanowi narzędzie przeciwdziałania obstrukcji procesowej, pozostawiając zażalenie bez dalszych czynności.

Tematyka: nadużycie prawa procesowego, wniosek o wyłączenie sędziego, wniosek o sprostowanie, wniosek o uzupełnienie wyroku, wniosek o wykładnię wyroku, łańcuch zażaleń, zmiany w KPC

Obszerna zmiana KPC wprowadzona ustawą z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469) położyła duży nacisk na instytucję
przeciwdziałania nadużyciu prawa procesowego m. in. w zakresie składania wniosku o wyłączenie sędziego,
wniosku o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku oraz stosowania tzw. łańcucha zażaleń.
Zgodnie z dodanym art. 41 KPC, z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom
postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa
procesowego). Jest to swoista klauzula generalna znajdująca swoje rozwinięcie i uszczegółowienie
w poszczególnych przepisach.
Wniosek o wyłączenie sędziego
Obstrukcja procesowa w przypadku kierowania wniosku o wyłączenie sędziego ujawnia się w przypadku oparcia go
wyłącznie na okolicznościach związanych z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach lub też złożeniem go po raz
kolejny co do tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności. Zgodnie z art. 531 § 1 KPC, wniosek
taki jest niedopuszczalny. Należało jednak przewidzieć, że strony i tak nie będą takiego zakazu przestrzegać. Stąd
też nowelizacja KPC wprowadziła nową opcję polegającą na pozostawieniu wniosku bez dalszego biegu.
Projektodawca zdecydował się zatem na pewne zbliżenie konstrukcyjne procedury cywilnej do postępowania
administracyjnego, bo jak sam przyznaje w uzasadnieniu zmian KPC, sankcja ta jest wzorowana na sankcji
pozostawienia podania bez rozpoznania w postępowaniu administracyjnym (art. 64 § 1 KPA). Wniosek taki
pozostawia się zatem w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych z jego
wniesieniem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko
raz - przy złożeniu pierwszego pisma. Co jednak, jeśli strona zgłosi taki wniosek ustnie do protokołu? Sankcka
pozostawienia wniosku bez dalszego biegu byłaby nielogiczna, stąd w takiej sytuacji przewodniczący zawiadamia
stronę o jego bezskuteczności (§ 3). Nowa regulacja zastępuje dotychczasową konieczność wydania
postanowienia o odrzuceniu wniosku, ułatwiając tym samym sprawne prowadzenie procesu. Kolejnym
ułatwieniem jest regulacja, zgodnie z którą w przypadku niezłożenia przez sędziego wyjaśnienia w terminie dwóch
tygodni wniosek rozpoznaje się bez tego wyjaśnienia (art. 52 § 2 KPC).
Dodatkową zmianą, w zakresie wyłączenia sędziego z mocy ustawy, jest regulacja art. 481 KPC. Wychodzi ona,
zgodnie z założeniem projektodawców, naprzeciw społecznemu oczekiwaniu rozpoznawania sprawy przez inny sąd
celem uniknięcia zarzutów o brak bezstronności i koleżeńską solidarność sędziów. Dlatego, w przypadku wyłączenia
sędziego na podstawie art. 48 § 1 pkt 1-4 KPC, sąd występuje do sądu nad nim przełożonego o wyznaczenie
innego sądu do rozpoznania sprawy, a sąd przełożony wyznacza inny równorzędny sąd.
Wniosek o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku
Jak pokazuje praktyka, także wnioski o sprostowanie, uzupełnienie i wykładnię wyroku bywają wykorzystywane jako
narzędzie swoistej obstrukcji procesowej. W ocenie prawodawcy sytuacja ta wymaga la przeciwdziałania. Założenie
jest następujące: pierwszy taki wniosek złożony przez stronę należy traktować jako złożony w dobrej wierze, jednak
już każdy kolejny musi podlegać ocenie pod kątem chęci dążenia do wprowadzenia stanu zwłoki. Przy czym za
wniosek złożony jedynie dla zwłoki w postępowaniu uważa się drugi i dalszy wniosek złożony przez tę samą
stronę co do tego samego wyroku, chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. Jeżeli więc okoliczności
sprawy jasno świadczą o tym, że kolejny wniosek o sprostowanie wyroku albo o jego uzupełnienie względnie
o wykładnię strona wnosi jedynie dla zwłoki, to nie powinien on podlegać rozpoznaniu. Pozostawienie wniosku bez
dalszego biegu wydaje się być odpowiednią dla takiego przypadku sankcją (art. 3501 KPC). O pozostawieniu
wniosku i pism związanych z jego złożeniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz - przy złożeniu pierwszego
pisma. Całość konstrukcji opiera się zatem na umożliwieniu sądowi niepodejmowania we wskazanych sytuacjach
czasochłonnych czynności.
Łańcuch zażaleń
Potoczne nazywanie zjawiska „łańcuchem” zażaleń idealnie oddaje jego charakter. Dotyczy to bowiem drugiego
i kolejnego zażalenia wniesionego przez tę samą stronę na to samo postanowienie, jak również zażalenia
wniesionego na postanowienie wydane w wyniku czynności wywołanych wniesieniem przez tę samą stronę
wcześniejszego zażalenia. Zażaleniom takim jako zmierzającym w oczywisty sposób jedynie do zwłoki nie nadaje się
więc normalnego biegu, w szczególności nie powodują one wstrzymania biegu postępowania (art. 3943 § 2 KPC).

Z przyczyn praktycznych sankcją dla strony nie może być odrzucenie zażalenia. To bowiem wymaga wydania
postanowienia o odrzuceniu, które znów staje źródłem kolejnego zażalenia, które siłą rzeczy prowadzi do
przedłużenia już zaistniałego łańcucha zażaleń. Sąd nie ustala braków formalnych ani wysokości opłaty, nie
rozpoznaje związanych z zażaleniem wniosków strony, nie doręcza również odpisu zażalenia stronie przeciwnej ani,
oczywiście, nie przedstawia zażalenia do rozpoznania właściwemu sądowi. Dlatego jedyną czynnością wykonywaną
przez sąd w takim przypadku jest zawiadomienie strony, która wniosła zażalenie, o pozostawieniu go w aktach
sprawy bez dalszych czynności. Rodzi się przy tym pytanie, czym w zasadzie jest „pozostawienie bez dalszych
czynności”? Czy jest to czynności czysto techniczna? Zgodnie z założeniem projektodawców uznać należy, że
będzie to następować w drodze niezażalalnego zarządzenia sędziego.
Wskazać także należy, że zgodnie z § 5 komentowanego przepisu, art. 380 stosuje się odpowiednio. Oznacza to
niewątpliwie, że strona, która wniosła zażalenia pozostawione bez dalszych czynności, ma prawo żądania jego
kontroli instancyjnej przy wniesieniu apelacji, w trybie odpowiednio zastosowanego art. 380 KPC. Dzięki temu
rozwiązaniu, sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji,
które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
Mając na uwadze powyższe rozwiązanie, połączone sankcją niepodejmowania dalszych czynności wobec działań
strony podejmowanych in fraudem legis, wspomnieć należy o takim samym rozwiązaniu odnośnie ponownego
wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu (art. 1172 § 2 KPC). Jest on niedopuszczalny i również
pozostawia się go w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych z jego
wniesieniem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko
raz - przy złożeniu pierwszego pisma.
Zmiany weszły w życie 7.11.2019 r.

Nowe przepisy wprowadziły skuteczne środki przeciwdziałania nadużyciom prawa procesowego, takim jak wyłączenie sędziego z mocy ustawy, ocena kolejnych wniosków o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku oraz skuteczne zarządzanie łańcuchem zażaleń. Regulacje te mają na celu usprawnienie procesu sądowego i zapobieganie nadużyciom proceduralnym.