Niedopuszczalność składania wniosku o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania danej sprawy
Sąd Najwyższy przyjął, że wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia. Publikacja omawia zagadnienie prawne dotyczące dopuszczalności formułowania wniosków o wyłączenie sędziego oraz argumenty za i przeciw takiej praktyce. Sąd analizuje dotychczasowe orzecznictwo oraz stanowiska doktryny w tej kwestii.
Tematyka: Sąd Najwyższy, wyłączenie sędziego, niedopuszczalność wniosku, bezstronność, Kodeks postępowania cywilnego, orzecznictwo, doktryna, nadużycia procesowe, składanie wniosków
Sąd Najwyższy przyjął, że wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia. Publikacja omawia zagadnienie prawne dotyczące dopuszczalności formułowania wniosków o wyłączenie sędziego oraz argumenty za i przeciw takiej praktyce. Sąd analizuje dotychczasowe orzecznictwo oraz stanowiska doktryny w tej kwestii.
Sąd Najwyższy przyjął, że wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa w art. 52 § 2 KPC, przy czym sędzia objęty takim wnioskiem o wyłączenie, może zasiadać w składzie sądu rozpoznającego ten wniosek. Stan faktyczny Podstawą przedstawienia przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych sprawy do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego było zagadnienie prawne: „Czy na podstawie przepisu art. 49 ustawy z 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.) dopuszczalne jest sformułowanie przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego z powołaniem się na zaistnienie okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności, jeżeli sędzia objęty wnioskiem nie został wyznaczony do rozpoznania określonej sprawy?”. S tanowiska Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Sądu Najwyższego Rozpoznając odwołanie M.D. od uchwały Krajowej Rady Sądownictwa z 21.11.2018 r. w przedmiocie przedstawienia wniosku o powołanie do pełnienia urzędu na dwadzieścia siedem stanowisk sędziego sądu okręgowego w Sądzie Okręgowym w G., ogłoszonych w Monitorze Polskim z 2018 r. poz. 274 - do którego to postępowania na podstawie art. 44 ust. 3 ustawy z 12.5.2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (t.j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 84 ze zm.) stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o skardze kasacyjnej, w tym art. 39817 § 1 KPC - w związku ze złożonym przez odwołującego się wnioskiem o wyłączenie wszystkich imiennie wskazanych sędziów Izby Dyscyplinarnej oraz pozostałych sędziów Sądu Najwyższego powołanych przez Prezydenta RP po 9.10.2018 r., Sąd Najwyższy uznał, że przy rozpoznawaniu przedmiotowego odwołania wyłoniło się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. Sąd Najwyższy badał, czy na gruncie art. 49 KPC dopuszczalne jest objęcie przez stronę wnioskiem o wyłączenie wszystkich sędziów, co do których bezstronności strona ta ma zastrzeżenia, czy też wniosek taki może być skutecznie wniesiony przez stronę wyłącznie w odniesieniu do sędziów wyznaczonych do rozpoznania danej sprawy i tylko w takim zakresie winien on podlegać merytorycznemu rozpoznaniu. Dodatkowo SN wskazał, że w dotychczasowym orzecznictwie, jak i piśmiennictwie dominowało stanowisko, że wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania danej sprawy jest dopuszczalny. SN zaznaczył, że w celu realizacji postulatu bezstronności ustawodawca wprowadził w procedurze cywilnej dwa mechanizmy, które tę bezstronność mają gwarantować, tj.: instytucję wyłączenia sędziego z mocy ustawy (iudex inhabilis, art. 48 KPC) oraz instytucję wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony (iudex suspectus, art. 49 KPC). SN wskazał, że w dotychczasowym orzecznictwie dominuje pogląd, iż sformułowany na podstawie art. 49 KPC wniosek strony o wyłączenie może dotyczyć nie tylko sędziego wyznaczonego do rozpoznania danej sprawy, lecz może on obejmować również sędziego pracującego w sądzie rozpoznającym daną sprawę, ale niewyznaczonego do jej rozpoznania, który ewentualnie w przyszłości będzie mógł rozpoznawać sprawę. Zdaniem Sądu Najwyższego za dopuszczalnością formułowania na gruncie art. 49 KPC skutecznych wniosków o wyłączenie sędziów „potencjalnych”, a więc niewyznaczonych do rozpoznania danej sprawy, lecz pracujących w sądzie lub wydziale, w którym jest rozpoznawana sprawa, opowiadają się także przedstawiciele doktryny. W części dalszych rozważań podjął problem drugiego poglądu, występuj w judykaturze oraz w piśmiennictwie, uznającego, że wniosek o wyłączenie może dotyczyć zasadniczo jedynie sędziego orzekającego w danej sprawie, a nie sędziego „potencjalnego”. W tym miejscu przywołał orzeczenie z 8.5.2019 r. (I NSPO 1/19) - dotyczący rozpoznania wniosku o wyłączenie wszystkich (imiennie wskazanych) sędziów Sądu Apelacyjnego z powodu wskazanych bliżej we wniosku okoliczności, które mogłyby wywoływać uzasadnioną wątpliwość co do ich bezstronności w sprawie – w którym stanął na stanowisku, że wniosek zawierający żądanie wyłączenia sędziego, który nie jest członkiem składu orzekającego, jest niedopuszczalny i jako taki podlega odrzuceniu. Uzasadniając powyższe zapatrywanie Sąd Najwyższy wskazał, że w odniesieniu do sędziego wyłączonego z mocy prawa (art. 48 KPC), jak i wyłączanego z uwagi na zaistnienie okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego (art. 49 KPC), wyłączenie odnosi się do określonej sprawy prowadzonej w konkretnym czasie przed określonym sądem, z podstawy wyłączenia nie posiadają charakteru abstrakcyjnego. W dalszej kolejności wskazał, że za poglądem tym przemawia również szereg dalszych argumentów, w tym m.in. treść art. 50 § 3 KPC, który zezwala sędziemu na podejmowanie dalszych czynności w sprawie oraz art. 51 KPC, który nakazuje sędziemu, co do którego zachodzą podstawy wyłączenia, zawiadomić o tym sąd. W związku z tym wyjaśnił, że art. 51 KPC winien prowadzić do informowania wszystkich sędziów w danym wydziale (a może nawet sądzie lub w całej Polsce) o tym, że określona osoba złożyła pozew po to, aby umożliwić każdemu sędziemu (potencjalnie „wyłączalnemu”) złożenie zawiadomienia w trybie art. 51 KPC. Izba Sądu Najwyższego oceniła kierunek powyższego orzeczenie jako niestwarzającego realnego ryzyka ograniczenia konstytucyjnych gwarancji procesowych przysługujących stronie w postaci prawa do sądu i prawa do rozpatrzenia sprawy przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. W tym miejscu przywołała orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, wskazujące, że na prawo do sądu składają się: 1) prawo dostępu do sądu; 2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; 3) prawo do wyroku sądowego (por. m.in. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z 16.3.1999 r., SK 19/98 i z 11.12.2002 r., SK 27/01). W kontekście powyższego, stwierdziła, że nawet przy opowiedzeniu się za ograniczeniem możliwości skutecznego formułowania przez stronę na podstawie art. 49 KPC wniosku o wyłączenie jedynie w odniesieniu do sędziego, który został wyznaczony do rozpoznania danej sprawy, konstytucyjne standardy procesowe prawa do sądu i prawa do bezstronnego rozpoznania danej sprawy - jak się wydaje - są zagwarantowane. Wynika to z tego faktu, że strona nadal dysponuje środkiem prawnym, pozwalającym jej na wyeliminowanie od orzekania w danej sprawie każdej osoby, która została wyznaczona do składu orzekającego, a w stosunku do której strona zgłasza uzasadnione zastrzeżenia co do jej obiektywizmu. Strona ma bowiem możliwość składania indywidualnych wniosków o wyłączenie poszczególnych sędziów wyznaczonych do rozpoznania danej sprawy wraz z indywidualnym przedstawieniem i uprawdopodobnieniem przyczyn wyłączenia każdego z nich. SN uznał ponadto, że taki kierunek interpretacyjny art. 49 KPC nie stoi w sprzeczności z ratio legis przepisów o wyłączeniu sędziego, która na gruncie procedury cywilnej zmierza do zapewnienia prawidłowego rozpoznania konkretnej sprawy i sprowadza się do eliminowania przyczyn, które mogą skutkować wątpliwościami co do bezstronności i obiektywizmu danego sędziego w jej rozpoznaniu. Sąd Najwyższy słusznie zauważył, że przy ocenie kwestii dopuszczalności skutecznego wyłączenia potencjalnych członków składu orzekającego na podstawie art. 49 KPC, nie można abstrahować od ewentualnego ryzyka wykorzystywania przez strony instytucji wyłączenia sędziego w innym celu niż zapewnienie bezstronności orzekania. Uznała, że może być ona wykorzystywana w sposób instrumentalny przez stronę, choćby w celu odroczenia w czasie wydania orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Analizując ten aspekt zważyła, że efektywność postępowania rozumiana jako postulat wydania sprawiedliwego orzeczenia w warunkach poszanowania gwarancji procesowych stron bez nieuzasadnionej zwłoki (por. art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 Konwencji i art. 6 § 1 KPC), wymaga podejmowania przez sąd działań zapobiegających obstrukcji procesowej, zapewniających właściwy przebieg postępowania, respektujących zasadę równouprawnienia stron, zgodnie z którą przepisy prawa procesowego normujące prawa i obowiązki stron mają w sposób jednakowy, zapewniający sprawiedliwe i równe warunki prowadzenia sporu, gwarantować obu stronom rzeczywistą i jednakową możliwość uzyskania ochrony prawnej. Biorąc pod uwagę powyższe SN przyjął, że wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa w art. 52 § 2 KPC, przy czym sędzia objęty takim wnioskiem o wyłączenie, może zasiadać w składzie sądu rozpoznającego ten wniosek. Sąd Najwyższy w uchwale z 17.5.2019 r. (I NO 46/19) uznał, że nie jest dopuszczalne składanie wniosku o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania danej sprawy. Pomimo tego, że w wydanym orzeczeniu SN odwołał się do wcześniejszych poglądów doktryny oraz stanowisk SN w których jednak przyjmowano, iż wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania danej sprawy jest dopuszczalny. SN uznał jednak, że argumentacja w tym zakresie jest lakoniczna. Sąd uzasadniając swoje stanowisko powołał się na praktyczny aspekt wyrażający się w częstym korzystaniu z wniosków o wyłączenie sędziego. Składanie takich wniosków zdaniem SN mogło prowadzić do dowolnego kształtowania przez stronę składu sądu. SN słusznie przyjął, iż kwestię bezstronności sędziego należy oceniać w konkretnej sprawie, co jest możliwe tylko w przypadku, gdy określona sprawa zostaje przydzielona danemu sędziemu. Dodatkowo w żadnym przypadku nie jest ograniczone prawo strony do składania wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego do rozpoznania sprawy, w celu zapewnienia przestrzegania zasady bezstronności. Uchwała SN (7) z 17.5.2019 r., I NO 46/19
Sąd Najwyższy uznał, że składanie wniosków o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy może prowadzić do nadużyć i dowolnego kształtowania składu sądu przez strony. Dlatego uchwałą z 17.5.2019 r. (I NO 46/19) stwierdził, że wniosek taki jest niedopuszczalny, a sędzia objęty takim wnioskiem może zasiadać w składzie rozpoznającym sprawę.