Brak możliwości komunikowania się z otoczeniem z powodu choroby wyklucza ustanowienie kuratora w postępowaniu cywilnym dla takiej osoby

Sąd Najwyższy uznał, że w postępowaniu cywilnym nie należy ustanawiać kuratora dla osoby pozbawionej możliwości komunikowania się z otoczeniem z powodu choroby. Sprawa dotyczyła wniosku o kuratora dla sparaliżowanego męża, który nie jest w stanie uczestniczyć w procesie z powodu choroby mózgu. Sąd podkreślił, że istnieje brak przepisów umożliwiających udzielenie pomocy osobom z ograniczoną zdolnością podejmowania decyzji procesowych.

Tematyka: Sąd Najwyższy, postępowanie cywilne, kurator, choroba, możliwość komunikowania się, zdolność procesowa, Rzecznik Praw Obywatelskich

Sąd Najwyższy uznał, że postępowanie cywilne nie powinno się toczyć jeśli jeden z jego uczestników,
z uwagi na stan zdrowia, jest w zasadzie pozbawiony możliwości komunikowania się z otoczeniem. Dla
osoby takiej nie powinno się też na potrzeby tego postępowania cywilnego ustanawiać kuratora.
Stan faktyczny
W trakcie postępowania o podział nieruchomości wspólnej M.R. wniosła o ustanowienie jej na podstawie art. 183 § 1
KRO kuratorem dla męża – J.R., który na skutek choroby mózgu jest całkowicie sparaliżowany, nie mówi, zaś jego
możliwość komunikowania się z otoczeniem jest jedynie szczątkowa. Sąd z urzędu uznał jednak, że stan zdrowia
J.R. uniemożliwia mu uczestnictwo w procesie. Uzasadniając odmowę ustanowienia kuratora dla J.R., Sąd stwierdził,
że nie może on korzystać ze swoich uprawnień.
Z uzasadnień sądów
Sąd II instancji skierował do Sądu Najwyższego pytanie prawne w celu rozstrzygnięcia:
Czy w sprawie wszczętej z urzędu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej do reprezentowania
tej osoby w innej sprawie cywilnej, sąd może bez wniosku ustanowić pełnomocnika z urzędu celem
reprezentowania tej osoby?
W uzasadnieniu pytania prawnego uznano, że stan osłabienia umysłowego, którego nie można zakwalifikować jako
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaj zaburzeń psychicznych określających podstawy
ubezwłasnowolnienia, stanowi ułomność w rozumieniu art. 183 § 1 KRO. Ustanowienie dla takiej osoby kuratora ma
na celu udzielenie jej pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju lub do załatwienia
poszczególnej sprawy, w tym zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości osobie, której wiek
i stopień niepełnosprawności fizycznej lub umysłowej uniemożliwiają podjęcie obrony. Sąd wskazał jednak, że
powstaje problem zapewnienia gwarancji procesowych dla takiej osoby w samym postępowaniu o ustanowieniu
kuratora. W szczególności osobę taką należy poinformować o toczącym się postępowaniu, możliwości zgłaszania
wniosków dowodowych czy ustosunkowania się do opinii biegłego.
Sąd podkreślił, że na mocy art. 5601 KPC, w sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę
ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby
ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na
stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego
w sprawie za potrzebny. Rozwiązanie takie przewidziano również w art. 48 ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia
psychicznego (t.j.: Dz.U. z 2018 r., poz. 1878), zgodnie z którym sąd ustanawia dla osoby, której postępowanie
dotyczy bezpośrednio, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na
stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego
w sprawie za potrzebny. Sąd ustanawia adwokata lub radcę prawnego z urzędu, jeżeli postępowanie dotyczy
bezpośrednio osoby przyjmowanej do szpitala psychiatrycznego albo do domu pomocy społecznej, albo
przebywającej w danym podmiocie, bez jej zgody. Poza tymi przypadkami, przepisy procedury cywilnej nie
dopuszczają możliwości ustanowienia przez sąd pełnomocnika z urzędu bez wniosku strony postępowania (SN
z 5.3.1999 r., I CKN 665/98, niepubl.).
Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi wskazując, że istnieją poważne wątpliwości co do ważności
toczącego się postępowania w sprawie o podział nieruchomości wspólnej. Trudno bowiem uznać, że
dopuszczalne jest prowadzenie postępowania w sytuacji, gdy jeden z uczestników znajduje się w stanie
uniemożliwiającym mu skuteczne porozumienie się z otoczeniem. W uzasadnieniu postanowienia Sąd
Najwyższy wskazał, że art. 183 KRO nie może być rozumiany jako podstawa do ustanowienia kuratora
z urzędu dla osoby dotkniętej niepełnosprawnością. Właściwe w tym przypadku jest zawiadomienie przez
sąd prokuratora, który powinien zadbać o zapewnienie uprawnień procesowych niepełnosprawnemu.
Na brak w przepisach procedury cywilnej przepisu, stanowiącego podstawę do udzielenia stosownej pomocy
osobom, których zdolność do świadomego podejmowania decyzji procesowych może być ograniczona zwraca
również uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie do Ministra Sprawiedliwości z 23.4.2019 r.,
IV.7024.13.2019.MK
(https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/do%20MS%20ws%20pomocy%20prawnej%20dla%20OZN%20w%20proce
durze%20cywilnej%2C%2023%20kwietnia%202019.pdf)

Postanowienie SN z 25.7.2019 r., III CZP 16/19

Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi w sprawie ustanowienia kuratora z urzędu dla osoby niepełnosprawnej, wskazując na brak podstaw w przepisach. Zalecono zawiadomienie prokuratora w takich przypadkach. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na potrzebę dostosowania prawa do osób z ograniczoną zdolnością decyzyjną.