Zakaz orzekania dwa razy w tej samej sprawie – skarga nadzwyczajna RPO wniesiona do SN
Na mocy nowelizacji ustawy z 8.12.2017 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zyskał możliwość wnoszenia do Sądu Najwyższego skargi nadzwyczajnej w obronie praworządności. Szósta tego typu skarga RPO dotyczy naruszenia przez sąd rejonowy zakazu orzekania dwa razy w tej samej sprawie. Sprawa sięga 2007 roku, gdy wspólnota mieszkaniowa obciążyła właścicieli kosztami wymiany instalacji wodno-kanalizacyjnej. Po wielu latach walki o sprawiedliwość, RPO wystąpił z wnioskiem o uchylenie nakazu zapłaty i odrzucenie pozwu wspólnoty mieszkaniowej.
Tematyka: Zakaz orzekania dwa razy, skarga nadzwyczajna, Rzecznik Praw Obywatelskich, Sąd Najwyższy, praworządność, sprawiedliwość społeczna, wspólnota mieszkaniowa, nakaz zapłaty
Na mocy nowelizacji ustawy z 8.12.2017 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zyskał możliwość wnoszenia do Sądu Najwyższego skargi nadzwyczajnej w obronie praworządności. Szósta tego typu skarga RPO dotyczy naruszenia przez sąd rejonowy zakazu orzekania dwa razy w tej samej sprawie. Sprawa sięga 2007 roku, gdy wspólnota mieszkaniowa obciążyła właścicieli kosztami wymiany instalacji wodno-kanalizacyjnej. Po wielu latach walki o sprawiedliwość, RPO wystąpił z wnioskiem o uchylenie nakazu zapłaty i odrzucenie pozwu wspólnoty mieszkaniowej.
Na mocy nowelizacji ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5) Rzecznik Praw Obywatelskich zyskał możliwość wnoszenia do Sądu Najwyższego skargi nadzwyczajnej w obronie praworządności i sprawiedliwości społecznej. Szósta tego typu skarga RPO dotyczy naruszenia przez sąd rejonowy zakazu orzekania dwa razy w tej samej sprawie. Skarga o sygnaturze IV.7212.26.2014 dotyczy sprawy obciążenia przez wspólnotę mieszkaniową kosztami wymiany instalacji wodno-kanalizacyjnej właścicieli mieszkania, którzy na wymianę zgody nie wyrazili. Stan faktyczny W 2007 r. wspólnota mieszkaniowa wymieniała instalację wodno-kanalizacyjną w budynku mieszkalnym. Na wymianę rur i partycypację w kosztach nie zgodzili się jednak właściciele jednego z mieszkań, w związku z czym nowa instalacja ominęła ich lokal. W efekcie wspólnota odcięła dopływ wody do mieszkania, które zostało pominięte przy tzw. poziomach wody. Kosztami prac w wysokości 8,5 tys. zł wspólnota obciążyła właścicieli mieszkania. Wspólnota wniosła sprawę do sądu rejonowego, który 26.05.2008 r. oddalił nakaz zapłaty. Po roku w tym samym sądzie wydano jednak nakaz zapłaty tej kwoty, a komornik zajął konto pozwanych. W 2009 r. wspólnota mieszkaniowa ponownie złożyła bowiem pozew o zasądzenie tych samych kosztów do tego samego wydziału tego samego sądu rejonowego. Przedstawione przez wspólnotę mieszkaniową dowody były takie same jak przy pierwszym pozwie. Sąd przekazał sprawę do tzw. rozpoznania upominawczego. Jest to odrębny tryb dochodzenia roszczeń, którego celem jest szybsze wyegzekwowanie należności od dłużnika w porównaniu z postępowaniem zwykłym. Rozpoznanie upominawcze można stosować, gdy zachodzą określone przesłanki, w tym m.in. pieniężny charakter roszczenia czy okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie. Prawdopodobnie w wyniku pomyłki wynikającej z nadmiaru spraw bądź nieuwagi, 23.11.2009 r. referendarz sądowy przy sądzie rejonowym wydał nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. Właścicielom mieszkania nakazano wypłacić wspólnocie mieszkaniowej kwotę 8,6 tys. zł wraz z odsetkami. Wniesiony przez nich sprzeciw sąd odrzucił w 2010 r. Przez kolejne lata do sądu wpływały kolejne sprzeciwy i zażalenia oraz wnioski o wznowienie postępowania. Za każdym razem sąd je oddalał, w związku z czym wspólnota mieszkaniowa wystąpiła do sądu o wydanie tytułu wykonawczego. Sąd taki tytuł wydał, a komornik sądowy w 2013 r. zajął rachunek bankowy właścicieli mieszkania. Wyegzekwował z niego łączną kwotę 15,3 tys. zł, w skład której weszły odsetki oraz koszty postępowania upominawczego i egzekucyjnego. Stan prawny – stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznik Praw Obywatelskich w skardze nadzwyczajnej wniósł, aby Sąd Najwyższy uchylił nakaz zapłaty i odrzucił objęty tym nakazem pozew wspólnoty mieszkaniowej. Zdaniem Rzecznika otworzy to właścicielom mieszkania drogę do naprawienia poniesionej szkody, zarówno wobec wspólnoty mieszkaniowej, jak i Skarbu Państwa. Zaskarżonej decyzji Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił „rażące naruszenie prawa poprzez nieodrzucenie pozwu, zakwalifikowanie sprawy do rozpoznania w postępowaniu upominawczym i wydanie nakazu zapłaty – w sytuacji, gdy o to samo roszczenie, pomiędzy tymi samymi stronami, sprawa została już wcześniej prawomocnie osądzona. A to oznaczało, zdaniem RPO, bezwzględną niedopuszczalność wszczęcia nowego postępowania w sprawie”. Jak argumentował Rzecznik, z zasady demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej wynika m. in. że wyroki sądowe czy nakazy zapłaty, powinny być sprawiedliwe. Wydany w omawianej sprawie nakaz zapłaty stanowi w opinii Rzecznik Praw Obywatelskich rażący przykład niesprawiedliwego orzeczenia, łamiącego elementarne standardy demokratycznego państwa prawnego. W omawianej sprawie właściciele mieszkania wielokrotnie podejmowali próby uchylenia niesprawiedliwego i niekorzystnego dla nich orzeczenia sądu. W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich z powodów formalnych nie udało im się doprowadzić sprawy do zgodności z elementarnym poczuciem sprawiedliwości społecznej, co uzasadnia skorzystanie przez Rzecznika z instytucji skargi nadzwyczajnej. W związku z art. 498 § 2 ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm., dalej jako: KPC) w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 KPC ani przewodniczący wydziału, ani referendarz sądowy nie dopełnili obowiązku oceny danej sprawy cywilnej i nie zbadali, czy w sprawie nie zachodzą tzw. bezwzględne przesłanki procesowe. Jedną z nich jest sytuacja, w której o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa została już prawomocnie osądzona. Rzecznik Praw Obywatelskich w uzasadnieniu skargi podkreśla, że „powagę rzeczy osądzonej, jako okoliczność prowadzącą do odrzucenia pozwu wymienia przepis art. 199 § 1 pkt 2 KPC, który powinien być wykładany i stosowany w powiązaniu z art. 366 KPC., który reguluje zakres powagi rzeczy osądzonej stanowiąc, że wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami”. W takim wypadku sąd ma obowiązek taki pozew odrzucić, czego w omawianej sprawie nie zrobił. Naruszył tym samym zasady sprawiedliwości proceduralnej, które składają się na istotę konstytucyjnego prawa do sądu, gdyż, zdaniem RPO, prawo do sądu bez zachowania standardu rzetelności postępowania byłoby prawem fasadowym, na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w sprawie SK 11/07. W uzasadnieniu skargi nadzwyczajnej, Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że „zapewnienie przestrzegania praw podmiotowych (w tym kluczowego prawa do rzetelnego procesu) jest podstawowym obowiązkiem sądu, a prawidłowe jego wypełnianie jest gwarancją, że procedura istotnie spełnia wymóg sprawiedliwej. Naruszenie zatem przez sąd zasady zakazującej ponownego orzekania w sprawie prawomocnie osądzonej – ne bis in idem, która jest jedną z kluczowych zasad chroniących jednostkę przed nadużyciem prawa, musi być, w opinii RPO, ocenione jako godzące w konstytucyjne prawo do sądu pozwanych”. Na prawo do sądu, jak wskazuje w uzasadnieniu RPO, zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego poglądem, składa się w szczególności: 1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym); 2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; 3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (z uzasadnienia wyroku TK z 9.6.1998 r., K 28/97 OTK-A 1998, Nr 4, poz. 50). Nakaz zapłaty wydany w omawianej sprawie naruszył, w opinii RPO, gwarancje właścicieli mieszkania co do pewności wydanego prawomocnego orzeczenia sądowego. Jak podkreślał Rzecznik wymogi postępowania miały ich chronić przed niekorzystnymi skutkami ponownego powództwa o to samo roszczenie. W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich wykazane wyżej rażące naruszenie prawa procesowego wywołało również negatywne konsekwencje w sferze praw i wolności pozwanych, których ochrona gwarantowana jest konstytucyjnie. Omówione wyżej postępowanie sądu narusza bowiem zaufanie obywateli do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP. Zdaniem RPO „nakaz zapłaty, wydany mimo że wcześniej to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami zostało prawomocnie oddalone, podważa wiarygodność rozstrzygnięć sądowych. Pozwani mieli bowiem prawo oczekiwać, iż skoro sprawa została już prawomocnie osądzona, nie będą zaskakiwani jej ponownym rozstrzygnięciem z wszelkimi negatywnymi dla nich konsekwencjami”. Ponadto, jak wskazuje RPO, na podstawie wydanego przez sąd nakazu zapłaty przeprowadzono egzekucję zasądzonego roszczenia, kosztów postępowania upominawczego oraz egzekucyjnego, w sumie na kwotę ponad 15 tys. zł. Właściciele mieszkania pozbawieni zostali znacznych środków finansowych, na skutek czego obniżyły się ich warunki bytowe. Uderzyło to w chronione przez art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP prawa majątkowe pozwanych przez niesprawiedliwe uszczuplenie ich środków pieniężnych. Zakaz orzekania dwa razy w tej samej sprawie - skarga nadzwyczajna Rzecznika Praw Obywatelskich wniesiona do Sądu Najwyższego
Rzecznik Praw Obywatelskich w skardze nadzwyczajnej podkreśla rażące naruszenie prawa poprzez nieodrzucenie pozwu i wydanie nakazu zapłaty za sprawą już wcześniej osądzonej. Sąd Najwyższy ma zdecydować, czy nakaz zapłaty powinien być uchylony, otwierając drogę właścicielom mieszkania do naprawienia szkody. Sprawa ta podkreśla znaczenie przestrzegania zasad sprawiedliwości społecznej i demokratycznego państwa prawnego.