Zmiany w zakresie wytaczania powództw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa i ojcostwa

W dniu 15.5.2019 r. odbyło się w Sejmie II czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodziny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego. Projekt ma na celu dostosowanie przepisów dotyczących wytaczania powództw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa i ojcostwa do orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 2013 r., które uznało pewne przepisy za niezgodne z konstytucją i Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Tematyka: zmiany w zakresie wytaczania powództw, ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa, ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa, nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego

W dniu 15.5.2019 r. odbyło się w Sejmie II czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego. Przedmiotowy projekt ma dokonać
zmian w zakresie wytaczania powództw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa i ojcostwa.
Planowana nowelizacja jest wynikiem konieczności dostosowania przepisów do orzeczenia TK z 26.11.2013 r. (P
33/12), wskutek którego art. 71 KRO (zgodnie z którym zaprzeczenie ojcostwa nie było dopuszczalne po śmierci
dziecka) utracił moc obowiązującą 4.12.2013 r., jako niezgodny z art. 47 w zw. z art. 31 ust. 1 i art. 18 Konstytucji RP
oraz art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Z tych samych powodów, także
z powyższą datą utracił moc obowiązującą art. 456 § 3 KPC, w zakresie w jakim odnosi się do sprawy
o zaprzeczenie ojcostwa.
W uzasadnieniu do projektu ustawy wskazano, że zmiana Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, uwzględniająca
skutki orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, powinna ograniczać się do umożliwienia ukończenia procesów
o zaprzeczenie ojcostwa (projektowany art. 701 KRO), a konsekwentnie też – celem ujednolicenia regulacji w tym
zakresie – o zaprzeczenie macierzyństwa (projektowany art. 61 15 § 1 KRO) oraz o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa (projektowany art. 83 § 1 KRO), wszczętych za życia dziecka. W następstwie tych rozwiązań, powinna
również nastąpić możliwość ustalenia na drodze sądowej macierzyństwa lub ojcostwa po śmierci dziecka (możliwość
uznania ojcostwa po śmierci dziecka została wprowadzona do art. 76 § 2 KRO w wyniku orzeczenia TK z 16.7.2007
r. wydanego w sprawie SK 61/06, choć z uwagi na krótki termin – 6 miesięcy, od dnia w którym mężczyzna
dowiedział się o jego śmierci – możliwość uznania ojcostwa po uprzednim zaprzeczeniu, w trakcie którego dziecko
zmarło, może być iluzoryczna).
Ponadto należy zauważyć, że obecna regulacja nie pozwala na ustalenie macierzyństwa lub ojcostwa po śmierci
dziecka (art. 6115 i art. 84 § 1 KRO), jeżeli dziecko nie było powodem w już toczącej się sprawie, za wyjątkiem
sytuacji wytoczenia stosownego powództwa przez prokuratora.
Planowana nowelizacja ma objąć przepis art. 6115 KRO przez ograniczenie zakazu zaprzeczenia macierzyństwa po
śmierci dziecka, a także zmianę przepisów art. 6110 § 2 oraz § 3 KRO, które mają przyjąć następujące brzmienie:
„§ 2. Powództwo o ustalenie macierzyństwa wytacza dziecko przeciwko matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko
kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. W razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, ustalenia
macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni.
§ 3. Matka wytacza powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziecku, a jeżeli dziecko nie żyje – przeciwko
kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy”.
Zmiany mają objąć także przepis art. 61 11 KRO wskazujący, że matka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie
macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Mając zatem na uwadze, że po osiągnięciu pełnoletności
przez dziecko, jedynie ono może wytoczyć takie powództwo, cezurą czasową dla matki chcącej wnieść powództwo
o ustalenie macierzyństwa po śmierci dziecka (projektowany art. 61 10 § 3 KRO), powinien być dzień, w którym zmarłe
dziecko osiągnęłoby pełnoletność (projektowany art. KRO6111).
Autorzy projektu ustawy podkreślają, że: „Podobne rozwiązanie proponuje się w zakresie regulacji dotyczącej
sądowego ustalenia ojcostwa. Umożliwia się zatem wniesienie powództwa o ustalenie ojcostwa po śmierci dziecka
matce dziecka lub domniemanemu ojcu (projektowany art. 84 § 4 KRO). Tak jak w przypadku projektowanej zmiany
art. 6111 KRO, wniesienie takiego powództwa byłoby możliwe jedynie do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby
pełnoletność (projektowany art. 84 § 2 KRO). Przyjmowane w projektowanym art. 6110 § 2 zd. drugie, art. 6115 § 2,
art. 701 § 2 i art. 84 § 5 KRO, rozwiązanie dotyczące uprawnienia zstępnych zmarłego dziecka do dochodzenia
określonych tymi przepisami powództw, powielone zostaje w przypadku instytucji ustalenia bezskuteczności uznania
ojcostwa, to jest w projektowanym art. 83 § 2 KRO”.
Nowelizacja ma również dotyczyć możliwości wnoszenia przez prokuratora powództw o ustalenie macierzyństwa lub
ojcostwa, o zaprzeczenie macierzyństwa lub ojcostwa oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, przez
dokonanie odpowiednich zmian w przepisie art. 86 KRO i projektowanego art. 6116 KRO przez wskazanie, że
prokurator może wytoczyć powództwo również powództwo po śmierci dziecka, a jeżeli dziecko zmarło przed
dojściem do pełnoletności, prokurator może wytoczyć powództwo do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby
pełnoletność.

Planowane zmiany należy ocenić pozytywnie. Uregulowane w przepisach art. 47 i art. 18 Konstytucji RP normy
prawne dotyczące ochrony rodzicielstwa również bezspornie obejmują prawo do ustalenia faktu rodzicielstwa, a więc
prawa rodziców do ustalenia więzów pokrewieństwa z dzieckiem, zgodnie ze stanem rzeczywistym tak od strony
pozytywnej (jako np. prawo mężczyzny do ustalenia pochodzenia swojego dziecka pozamałżeńskiego), jak również
od strony negatywnej, dając możliwość zakwestionowania istnienia więzów pokrewieństwa. W wyroku z 26.11.2013 r.
(P 33/12) Trybunał Konstytucyjny słusznie podkreślił, że dobro dziecka jest wartością konstytucyjną o szczególnym
znaczeniu. Ochrona tej wartości może uzasadniać ograniczenie możliwości ustalenia rodzicielstwa biologicznego,
natomiast bezwzględna realizacja niezmieniania stanu cywilnego po śmierci człowieka nie znajduje dodatkowego
oparcia w konieczności ochrony dobra zmarłego dziecka.

Planowane zmiany w zakresie wytaczania powództw o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa i ojcostwa są krokiem w stronę ujednolicenia regulacji i dostosowania przepisów do orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Nowelizacja ma na celu umożliwienie ukończenia procesów o zaprzeczenie ojcostwa oraz o zaprzeczenie macierzyństwa, także po śmierci dziecka, co dotychczas było ograniczone.