Przesłanki zastosowania art. 5 KC i art. 320 KPC przy badaniu społecznego i etycznego aspektu dochodzenia roszczenia

Przesłanki zastosowania art. 5 KC i art. 320 KPC dotyczące badania społecznego i etycznego aspektu dochodzenia roszczenia są zbliżone, ale podlegają ocenie z przeciwnych stron. Sąd Najwyższy orzekł, że istotne są okoliczności przy badaniu 'sprawiedliwościowego'. Opisano stan faktyczny dotyczący postępowania nakazowego między powódką a pozwana. Wyroki różnych instancji oraz uzasadnienia decyzji sądu w kontekście art. 5 KC i art. 320 KPC zostały szczegółowo przedstawione.

Tematyka: art. 5 KC, art. 320 KPC, Sąd Najwyższy, rozłożenie na raty, postępowanie nakazowe, społeczny aspekt dochodzenia roszczenia, etyczny aspekt dochodzenia roszczenia

Przesłanki zastosowania art. 5 KC i art. 320 KPC są zbliżone, jakkolwiek podlegają ocenie niejako
z przeciwnych stron - badanie przesłanek zastosowania art. 5 KC następuje od strony powoda, natomiast
ocena, czy istnieją podstawy do rozłożenia świadczenia na raty ogniskuje się na sytuacji pozwanego.
Niemniej w obydwu wypadkach ocenie podlegają często te same okoliczności, istotne przy badaniu
"sprawiedliwościowego" - społecznego i etycznego aspektu dochodzenia roszczenia - orzekł Sąd Najwyższy.
Opis stanu faktycznego
Powódka - (...) Bank (...) Spółka Akcyjna w W. wystąpiła w postępowaniu nakazowym z powództwem przeciwko
pozwanej M. W. o zasądzenie kwoty 121 956,96 zł z odsetkami umownymi w wysokości czterokrotności stopy
kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego od 25.7.2015 r. od kwoty 108 443,91 zł do dnia zapłaty
i kosztami procesu. Sąd Okręgowy w Ł. wydał w dniu 27.8.2015 r. nakaz zapłaty uwzględniający to żądanie. Na
skutek zarzutów pozwanej, która domagała się rozłożenia zasądzonej należności na raty, wyrokiem z 4.2.2016 r. Sąd
Okręgowy uchylił swój nakaz zapłaty w całości i zasądził od pozwanej na rzecz powódki niekwestionowaną kwotę
121 956,96 zł z odsetkami umownymi w wysokości czterokrotności stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku
Polskiego z tym zastrzeżeniem, że od 1.1.2016 r. odsetki umowne nie mogą przekraczać odsetek maksymalnych, to
jest wysokości dwukrotności odsetek ustawowych w zakresie kwoty 108 443,91 zł od 25.7.2015 r. do 4.2.2016 r.
i rozłożył zasądzoną kwotę na 89 miesięcznych rat w zróżnicowanej wysokości (od 500 zł do 1956,96 zł) płatnych do
dnia 10-go każdego miesiąca począwszy od 10.3.2016 r., z umownymi odsetkami w wysokości czterokrotności stopy
kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego, nie wyższymi jednak od odsetek maksymalnych, i kosztami
procesu oraz z zastrzeżeniem, że niespłacenie w terminie trzech kolejnych rat spowoduje, iż cała pozostała do
zapłaty należność stanie się natychmiast wymagalna. Sąd orzekł również o rygorze natychmiastowej wykonalności
i kosztach procesu.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły apelacjami obydwie strony. Sąd Apelacyjny uwzględnił jedynie apelację
powódki i - orzeczeniem z 23.2.2017 r. - zmienił wyrok Sądu I instancji w ten sposób, że utrzymał w mocy nakaz
zapłaty wydany przez Sąd Okręgowy w Ł. w postępowaniu nakazowym w dniu 27.8.2015 r. oraz orzekł o kosztach
postępowania. Sąd odwoławczy uznał, że okoliczności powołane i wykazane przez pozwaną nie miały charakteru
szczególnego w rozumieniu art. 320 KC. Pozwana po zaciągnięciu kredytu nie doświadczyła nadzwyczajnych
problemów, nie utraciła zdolności zarobkowych, czy majątku, nie pogorszył się też istotnie jej stan zdrowia. Sąd
Apelacyjny zwrócił jednocześnie uwagę, że pozwana jest właścicielką nieruchomości lokalowej, co umożliwia jej
zaspokojenie wierzyciela.
Apelację pozwanej, która domagała się rozłożenia jej świadczenia na mniejsze raty (wszystkie po 500 zł miesięcznie)
Sąd Apelacyjny oddalił, zwracając uwagę, że proponowana zmiana orzeczenia wydłużyłoby trzykrotnie okres spłaty
przyjęty przez Sąd Okręgowy.
W skardze kasacyjnej, opartej na obydwu podstawach z art. 3983 § 1 KPC, pozwana zarzuciła naruszenie
przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy i obejmowało uchybienie art. 320 KPC w zw.
z art. 328 § 2 KPC w zw. z art. 378 § 1 KPC oraz art. 102 KPC. Podniosła także zarzut naruszenia prawa
materialnego przez niezastosowanie art. 5 KC oraz art. 481 § 2-22 KC.
Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) w punkcie 1. i zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Ł.
z 4.2.2016 r. (sygn. akt I C (...)) w punkcie 2. w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 121
956,96 zł (sto dwadzieścia jeden tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt sześć i 96/100) zł z odsetkami umownymi
w wysokości czterokrotności stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego od kwoty 108 443,91 zł (sto
osiem tysięcy czterysta czterdzieści trzy i 91/100) zł od 25.7.2015 r. do dnia zapłaty, z tym zastrzeżeniem, że od
1.1.2016 r. odsetki umowne nie mogą przekraczać odsetek maksymalnych tj. wysokości dwukrotności odsetek
ustawowych, oddalając dalej idące powództwo i apelację powódki. W pozostałym zakresie Sąd Najwyższy skargę
kasacyjną oddalił.
Z uzasadnienia Sądu Najwyższego
W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że: Podstawą procesową skargi kasacyjnej skarżąca objęła
nieuwzględnienie przez Sąd odwoławczy podstaw do rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty, do czego doszło
jej zdaniem w wyniku zastosowania pozaustawowego kryterium „nadzwyczajnych problemów", zamiast
przewidzianego w art. 320 KPC kryterium „szczególnie uzasadnionych wypadków”, które spełniła.

Zarzut ten nie jest uzasadniony - z treści uzasadnienia wynika, że Sąd Apelacyjny poddał wniosek o rozłożenie
świadczenia na raty ocenie pod kątem wykazania przez pozwaną, że jej sytuacja życiowa i majątkowa wypełnia
przesłanki szczególnie uzasadnionego wypadku, konkretyzując jedynie to pojęcie przykładowym przedstawieniem
okoliczności, które można uznać za wystarczająco uzasadnione. Zaliczył do nich nadzwyczajne problemy, co
odpowiada powszechnemu rozumieniu wypadków szczególnie uzasadnionych, usprawiedliwiających przyznanie
dłużnikowi preferencyjnych warunków spłaty długu (prolongata terminu, spłata w ratach z umniejszonym obciążeniem
odsetkowym), udzielanych przez sąd kosztem wierzyciela. Ustalone fakty nie wskazują jednak, aby pozwaną
dotknęły tego rodzaju niespodziewane, dotkliwe i szczególne kłopoty. Ze stanu faktycznego wynika jedynie,
że działalność gospodarcza pozwanej z czasem okazała się mniej rentowna i ostatecznie pozwana ją
zawiesiła, wynajęła zakupione przez siebie mieszkanie i zatrudniła się zaledwie na 1/2 etatu w zakładzie
instalacyjnym swego ojca, w charakterze kosmetyczki. Może też liczyć na pomoc rodziców. Taki ciąg zdarzeń
nie ma w sobie żadnego elementu szczególnego, ani uzasadniającego nadzwyczajne traktowanie pozwanej.
Słusznie więc Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się podstaw do zastosowania art. 320 KPC.
Okoliczności te nie uzasadniały także przypisania powódce nadużycia jej prawa przez dochodzenie od pozwanej
jednorazowej spłaty znacznie przeterminowanego zadłużenia kredytowego. Przesłanki zastosowania art. 5 KC i art.
320 KPC są zbliżone, jakkolwiek podlegają ocenie niejako z przeciwnych stron - badanie przesłanek zastosowania
art. 5 KC następuje od strony powoda, natomiast ocena, czy istnieją podstawy do rozłożenia świadczenia na raty
ogniskuje się na sytuacji pozwanego. Niemniej w obydwu wypadkach ocenie podlegają często te same okoliczności,
istotne przy badaniu „sprawiedliwościowego” - społecznego i etycznego aspektu dochodzenia roszczenia.
W rozpatrywanej sprawie ustalone fakty nie uprawniają do oceny, że uwzględnienie powództwa narusza jakiekolwiek
zasady współżycia społecznego (których ewentualnego charakteru pozwana nawet nie sprecyzowała).
W pierwszej kolejności warto przywołać obydwa przepisy przywołane w orzeczeniu Sądu Najwyższego, a będące
przedmiotem niniejszej analizy.
Przepis art. 5 KC stanowi, że „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie
uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.
Natomiast przepis art. 320 KPC wskazuje, że „W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku
rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia -
wyznaczyć odpowiedni termin do spełnienia tego świadczenia”.
Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu zajął stanowisko, że przesłanki zastosowania przepisów art. 5 KC i art. 320 KPC
są zbliżone, ale należy je oceniać niejako z przeciwnych stron. Badanie przesłanek zastosowania art. 5 KC następuje
od strony powoda, natomiast ocena, czy istnieją podstawy do rozłożenia świadczenia na raty ogniskuje się na
sytuacji pozwanego. Jednocześnie Sąd Najwyższy podkreślił, że w obydwu wypadkach ocenie podlegają często te
same okoliczności, istotne przy badaniu „sprawiedliwościowego” - społecznego i etycznego aspektu dochodzenia
roszczenia.
W analizowanej sprawie wydaje się, że słusznie Sąd Apelacyjny nie uwzględnił możliwości zastosowania przepisu
art. 320 KPC, co potwierdził w swoim wyroku Sąd Najwyższy. Przeprowadzone postępowanie dowodowe nie
wykazało, aby pozwaną dotknęły jakieś niespodziewane, dotkliwe i szczególne kłopoty. Fakt, że działalność
gospodarcza pozwanej z czasem okazała się mniej rentowna i ostatecznie pozwana ją zawiesiła, jak również, że
wynajęła zakupione przez siebie mieszkanie i zatrudniła się na 1/2 etatu u swojego ojca, nie miał w sobie żadnego
elementu szczególnego, ani uzasadniającego nadzwyczajne traktowanie pozwanej.
Stosowanie art. 5 KC może mieć miejsce w sytuacjach wyjątkowych, gdy uwzględnienie powództwa prowadziłoby do
sytuacji nieakceptowanej ze względów aksjologicznych i teleologicznych. Nie może być ono wymierzone przeciwko
treści prawa postrzeganego jako niesprawiedliwe, lecz musi być następstwem wykonania prawa podmiotowego przez
stronę godzącego w fundamentalne wartości, których urzeczywistnieniu ma służyć prawo. Kwalifikacja określonej
sytuacji faktycznej jako szczególnej nie musi być przy tym wyłącznie następstwem ustalenia, iż zaistniało jedno
określone zdarzenie, posiadające cechę wyjątkowości. Wystarczające jest tu bowiem stwierdzenie, że kwalifikowane
w całej swojej złożoności zachowania obu stron świadczą o ich nietypowości, wyjątkowości o takim natężeniu, które
racjonalizuje wniosek o nadużyciu przez stronę powodową przysługującego jej prawa podmiotowego (wyrok SA
w Szczecinie z 26.10.2016 r., I ACa 379/16,
).
wyrok SN z 24.1.2019 r., II CSK 763/17

Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego dotyczący rozłożenia świadczenia na raty. Uzasadnienie opierało się na braku uzasadnionych wypadków dla pozwanej. Analiza przepisów art. 5 KC i art. 320 KPC w kontekście sprawy potwierdziła decyzję sądu apelacyjnego. Stwierdzono brak podstaw do zastosowania art. 320 KPC. Sąd podkreślił, że ocena społecznego i etycznego aspektu dochodzenia roszczenia jest istotna.