Zakaz nadużywania praw procesowych

20.2.2019 r. odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Projekt wprowadza zasadę zakazu nadużywania praw procesowych poprzez art. 41 KPC. Klauzula nadużycia prawa procesowego ma na celu sprawność i rzetelność procesu cywilnego. Uzasadnienie projektu podkreśla konieczność określenia celu działania strony w świetle procesowego przeznaczenia instytucji

Tematyka: nadużycie prawa procesowego, KPC, zakaz nadużywania praw procesowych, sąd, postępowanie cywilne, projekt ustawy, grzywna, koszty procesu, odsetki, nowelizacja

20.2.2019 r. odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 3137). Projekt ustawy został
skierowany do dalszych prac w Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Jedną z istotnych
zmian jakie zawiera projekt ustawy jest wprowadzenie art. 4 1 KPC, który ma wprowadzać zasadę zakazu
nadużywania praw procesowych.
• Wprowadzenie klauzuli nadużycia prawa procesowego ma doprowadzić do tego, aby proces cywilny był sprawny
i rzetelny.
• Sąd może stronę nadużywającą praw procesowych skazać na grzywnę.
Wprowadzenie zakazu nadużywania praw procesowych w zamyśle ustawodawcy ma nastąpić poprzez
wprowadzenie do KPC przepisu art. 41 w następującym brzmieniu: „Z uprawnienia przewidzianego w przepisach
postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je
ustanowiono (nadużycie prawa procesowego)”.
W Uzasadnieniu do przedmiotowego projektu ustawy stwierdzono, że wprowadzenie klauzuli nadużycia
prawa procesowego ma doprowadzić do tego, aby proces cywilny był sprawny i rzetelny. „Znamię nadużycia
prawa procesowego należy określić w sposób syntetyczny, a jednocześnie możliwie najściślejszy. Należy podzielić
spostrzeżenia autorów zajmujących się ta tematyką, że przy określeniu istoty nadużycia uprawnienia procesowego
należy się odwołać do celu obowiązywania danej instytucji prawa procesowego. Ocena, że dana czynność strony
stanowi nadużycie uprawnienia procesowego, winna się opierać na ustaleniu celu, który strona chce osiągnąć
podejmując daną czynność i na ocenie, czy cel ten jest usprawiedliwiony w świetle procesowego przeznaczenia
danej instytucji – czyli, innymi słowy, czy cel działania strony in concreto jest zgodny z celem danej instytucji
procesowej in abstracto. Oczywiście, należy brać pod uwagę nie cel przez stronę deklarowany – przecież strona
nigdy nie przyzna, że zmierza dla zwłoki czy szykany – lecz rzeczywisty, o którym świadczy przewidywany wynik
danej czynności w okolicznościach danej sprawy, nie tylko prawnych, ale przede wszystkim faktycznych”
(Uzasadnienie, s. 31).
W orzecznictwie sądowym podkreślano wielokrotnie, że na stronach postępowania spoczywa obowiązek
dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, co obejmuje także nienadużywanie
praw procesowych (tak m.in.: wyrok SA w Łodzi z 5.10.2016 r., I ACa 387/16). Nadużywanie praw procesowych
może polegać na tym, że czynności, które są przewidziane przez ustawę i formalnie dopuszczalne,
w okolicznościach sprawy są wykorzystywane niezgodnie z funkcją przepisu, w sposób nieodpowiadający
rzeczywistemu celowi przyznanego uprawnienia i naruszający prawo drugiej strony do uzyskanie efektywnej ochrony
prawnej.
Planowana przez ustawodawcę zmiana ma na celu wprowadzenie postulowanego wielokrotnie w doktrynie
i orzecznictwie zakazu nadużywania praw procesowych do KPC (tak m.in.: K. Weitz, System koncentracji materiału
procesowego według projektu zmian Kodeksu postępowania cywilnego, w: K. Markiewicz (red.), Reforma
postępowania cywilnego w świetle projektów Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 2011, s. 17 i n.).
Planowane zmiany, których zadaniem ma być zapobieganie nadużywaniu praw procesowych wydaje się, że
w sposób istotny zwiększą rolę sądu w postępowaniu cywilnym. Sąd nie będzie już biernym obserwatorem
aktywności stron, która- co również wymaga podkreślenia- w obecnym stanie prawnym, nierzadko zmierza
ku działaniom mającym na celu obstrukcję toczącego się postępowania. Nadużywanie uprawnień procesowych
to choćby wnoszenie oczywiście bezzasadnych pozwów, łańcucha zażaleń odnoszących się do samej kwestii, czy
nieuzasadnionych kolejnych wniosków o wyłączenie sędziego opartych na tych samych okolicznościach, a które to
działania często prowadzą do przewlekłości postępowania. Zgodnie z projektowanymi zmianami działania takie
będą skutkowały brakiem czynności sądu i dodatkowymi sankcjami dla strony nadużywającej takiego prawa,
a więc przede wszystkim możliwość obciążenia kosztami postępowania, lub też zasądzenia odsetek
w wyższej wysokości niż ustawowe.
Planowana nowelizacja ma sprawić, że sąd zostanie wyposażony w instrumenty prawne, których zadaniem będzie
zapobieżenie możliwości nadużywania praw procesowych przez uczestników postępowania. Takimi instrumentami
prawnymi będzie możliwość zastosowania środków, o których mowa w proj. art. 2262 § 2 KPC. W przypadku,
w którym sąd orzekający stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, to może w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie:

1) stronę nadużywającą praw procesowych skazać na grzywnę;
2) niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w jej rozpoznaniu, włożyć na
jedną ze stron obowiązek zwrotu kosztów w części wyższej, niż nakazywałby to wynik sprawy, a nawet zwrotu
kosztów w całości;
3) na wniosek strony przeciwnej:
a) przyznać od strony nadużywającej praw procesowych koszty procesu podwyższone odpowiednio do
spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy, nie więcej
jednak niż dwukrotnie;
b) podwyższyć stopę odsetek zasądzonych (jednak nie więcej niż dwukrotnie) od strony, której nadużycie praw
procesowych spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce.
Wprowadzenie takich zmian ustawowych może stanowić dla sądu orzekającego w danej sprawie potężny oręż
mogący dyscyplinować uczestników postępowania, którzy swoimi działaniami nadużywają praw procesowych. Choć
w uzasadnieniu do nowelizacji KPC wskazuje się głównie na sankcję kosztową za nadużycie praw procesowych, to
jednak podkreśla się, że „przyszła praktyka sądów i ich orzecznictwo pozwolą zweryfikować zastosowane
rozwiązania pod kątem potrzeby ich poszerzenia albo ograniczenia” (Uzasadnienie, s. 30).

Planowana nowelizacja ma na celu wyposażenie sądu w instrumenty prawne zapobiegające nadużyciom praw procesowych. Nowe przepisy przewidują sankcje dla stron nadużywających prawa, takie jak grzywny, zwrot kosztów czy podwyższone odsetki. Zmiany te mają zwiększyć rolę sądu i dyscyplinować uczestników postępowania. Praktyka sądów pozwoli na ewentualne dostosowanie rozwiązań