Rozliczenia między małżonkami w zakresie kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipoteką

Tematyka: rozsądki, roszczenia o zwrot, zobowiązanie hipoteczne, wspólność majątkowa, podział majątku, Sąd Najwyższy

Artykuł 618 § 3 KPC nie wyłącza dochodzenia między małżonkami roszczenia o zwrot kwoty zobowiązania
zabezpieczonego hipoteką, spłaconego przez jednego z nich po uprawomocnieniu się postanowienia
o podziale majątku wspólnego – wynika z uchwały Sądu Najwyższego.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego przedstawił wniosek o rozstrzygnięcie przez skład 7 sędziów Izby Cywilnej SN
rozbieżności w wykładni prawa występującej w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zakresie dotyczącym
następujących zagadnień prawnych:
1. Czy dokonując z urzędu w postępowaniu o podział majątku objętego dotychczas wspólnością majątkową
małżeńską, ustalenia składu i wartości majątku wspólnego (art. 567 § 3 KPC w zw. z art. 684 KPC) sąd określa
wartość nieruchomości należącej do majątku podlegającego podziałowi przy uwzględnieniu jej obciążenia
hipotecznego?
2. Czy art. 618 § 3 KPC stoi na przeszkodzie dochodzeniu między byłymi współmałżonkami roszczeń o zwrot
kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipotecznie, spłaconego przez jednego z małżonków po zniesieniu
wspólności?
W orzecznictwie wyrażono pogląd, że przy określeniu wartości majątku wspólnego przeznaczonego do podziału
w wyniku ustania wspólności majątkowej małżeńskiej bierze się pod uwagę aktywne i pasywne składniki majątku.
Uwzględnieniu podlega przy tym nie zobowiązanie z umowy kredytowej, ale prawo rzeczowe ograniczające
możliwość rozporządzenia rzeczą, w szczególności jej zbycie (zob. post. SN z 26.09.2013 r., II CSK 650/12,
orzeczenia bez podanego miejsca publikacji dostępne na: www.sn.pl; postanowienie SN z 20.04.2011 r., I CSK
661/10, OSNC-ZD Nr 2/2012, poz. 31; wyrok SN z 2.04.2011 r., IV CSK 566/08, MoP Nr 9/2009, s. 466;
postanowienie SN z 5.10.2000 r., II CKN 611/99, MoP Nr 2/2001, s. 93).
Drugi pogląd opiera się na założeniu, że majątek wspólny małżonków podlegający podziałowi obejmuje jedynie
czystą wartość majątku (zob. postanowienie SN z 5.12.1978 r., III CRN 194/78, OSNC Nr 11/1979, poz. 207),
wskazując na pozycję wierzyciela, w którego sytuację prawną godziłby podział długów.
Drugie z przedstawionych pytań dotyczy sytuacji, gdy już po podziale nieruchomości wspólnej w wyniku zniesienia
wspólności majątkowej małżeńskiej nastąpi spłata wierzytelności hipotecznej zabezpieczonej na tej nieruchomości.
Zgodnie z brzmieniem art. 618 § 3 KPC po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o zniesieniu współwłasności
uczestnik nie może dochodzić roszczeń przewidzianych w art. 618 § 1 KPC, a więc roszczeń wzajemnych z tytułu
posiadania nieruchomości. Zagadnienie nie było dotychczas przedmiotem zasadniczych rozbieżności w judykaturze
Sądu Najwyższego, jednak budzi wątpliwości w orzecznictwie sądów powszechnych. Dotychczasowe stanowisko SN
i sądów powszechnych w sprawach działowych najczęściej literalnie odwoływało się do normy art. 618 § 3 KPC (zob.
postanowienie SN z 29.01.2016 r., II CSK 82/15; wyrok SN z 26.6.2015 r., I CSK 675/14; postanowienie SN
z 28.01.2015 r., III Cz 62/15). Jeżeli ze względu na istnienie odpowiedzialności rzeczowej dług "ciąży" na rzeczy
i obniża jej wartość, jego spłata przez stronę, która w wyniku podziału majątku otrzymała obciążoną rzecz
oszacowaną z uwzględnieniem tego długu, stanowi realizację zasady, że obowiązany do spłaty jest ten, komu rzecz
ta została przyznana, gdyż spłacając dług zapobiega skierowaniu przez wierzyciela roszczeń do tej rzeczy (zob.
wyrok SN z 2.04.2009 r., IV CSK 566/08).
W orzecznictwie sądów powszechnych wyrażono jednak pogląd, że prekluzja z art. 618 § 3 KPC obowiązuje
w sposób bezwzględny, a próba dokonania rozliczeń z tytułu posiadania rzeczy wspólnej po zapadnięciu orzeczenia
kończącego postępowanie o zniesienie współwłasności i podział majątku na innej podstawie prawnej będzie
stanowiła obejście przepisów iuris cogentis (zob. wyr. SO w Łodzi z 8.12.2014 r., III Ca 809/14,
orzeczenia.ms.gov.pl).
Pierwszy Prezes SN stwierdził, że pogląd o dopuszczalności wysunięcia roszczeń regresowych z tytułu nadmiernej
spłaty ciążącej na nieruchomości wierzytelności hipotecznej po sądowym podziale majątku wydaje się o tyle
uzasadniony, że wymieniony art. 618 § 1 KPC katalog roszczeń, które dotyczą współwłaścicieli, jest wyczerpujący.
Regulacja ta ma charakter wyjątku, co wyklucza możliwość rozszerzającej jego wykładni (zob. post. SN z 8.05.2015
r., III CZP 18/15; post. SN z 10.04.2014 r., IV CSK 474/13; wyr. SN z 8.2.2012 r., V CSK 46/11, OSNC–ZD Nr
3/2013, poz. 48).
Sąd Najwyższy, odmawiając podjęcia uchwały wyjaśnił, że z uwagi na wiele różnych stanów faktycznych
rozstrzyganych przez sądy nie jest możliwe udzielenie odpowiedzi abstrakcyjnej na pierwsze

z przedstawionych pytań. Uchwała abstrakcyjna, oderwana od konkretnego stanu faktycznego nie tylko
byłaby nieprzydatna, ale mogłaby się wręcz okazać myląca. Podkreślano, że inaczej należy oceniać sprawy,
w których samo istnienie hipoteki na nieruchomości może wpływać na jej wartość, a odrębnie sytuacje,
w których między małżonkami zostaną uzgodnione zasady rozliczenia takiego długu lub małżonkowie dążą
do pomniejszenia wartości nieruchomości o kwotę długu osobistego zabezpieczonego hipoteką. Jednolicie
z tymi sytuacjami faktycznymi nie mogą być oceniane sprawy, w których małżonkowie są wyłącznie
dłużnikami rzeczowymi.
Sąd Najwyższy stwierdził, że niejednolitość stanów faktycznych nie jest przeszkodą do przyjęcia, iż art. 618 §
3 KPC nie wyłącza dochodzenia między małżonkami roszczenia o zwrot kwoty zobowiązania
zabezpieczonego hipoteką, spłaconego przez jednego z nich po uprawomocnieniu się postanowienia
o podziale majątku wspólnego. Prekluzja z art. 6 18 § 3 KPC odnosi się do roszczeń współwłaścicieli,
w rezultacie nie dotyczy roszczeń osób, które utraciły już współwłaściciela na skutek zniesienia
współwłasności.
Uchwała SN (7) z 27.2.2019 r., III CZP 30/18

Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 618 § 3 KPC nie stanowi przeszkody dla dochodzenia roszczeń o zwrot kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipoteką między byłymi współmałżonkami po zniesieniu wspólności majątkowej. Prekluzja z art. 618 § 3 KPC nie ma zastosowania do osób, które straciły status współwłaściciela w wyniku zniesienia współwłasności.