Zażalenie na postanowienie o zgodzie sądu na przeprowadzenie u przedsiębiorcy przeszukania pomieszczeń i rzeczy

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 105n ust. 4 OchrKonkurU jest niezgodny z Konstytucją RP, co wynika z braku możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o przeprowadzeniu przeszukania przedsiębiorcy. Sprawa dotyczy wniosku Prezesa UOKiK o zgody na przeszukanie, a także kwestii związanych z prawem do sądu oraz zasadami sprawiedliwości proceduralnej.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, art. 105n, OchrKonkurU, Konstytucja RP, Prezes UOKiK, przeszukanie, prawo do sądu, sprawiedliwość proceduralna, skuteczna kontrola, równowaga interesów, ingerencja w prawa konstytucyjne

Trybunał Konstytucyjny jednogłośnie orzekł, że art. 105n ust. 4 zd. 2 ustawy z 16.2.2007 r. o ochronie
konkurencji i konsumentów (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 798 ze zm.; dalej jako: OchrKonkurU) jest niezgodny
z art. 78 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.
Postępowanie przed SOKiK
Do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wpłynął wniosek Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów o wydanie zgody na przeszukanie wszelkich pomieszczeń i rzeczy kilku przedsiębiorców, m.in. „C.”
S.A., w celu umożliwienia pozyskania dowodów na okoliczność stosowania praktyk ograniczających konkurencję.
Zgodnie z art. 105n ustawy z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 798 ze
zm., dalej jako: OchrKonkurU), w sprawach praktyk ograniczających konkurencję, w toku postępowania
wyjaśniającego i postępowania antymonopolowego, w celu znalezienia i uzyskania informacji z akt, ksiąg, pism,
wszelkiego rodzaju dokumentów lub informatycznych nośników danych, urządzeń oraz systemów informatycznych
oraz innych przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie, Prezes UOKiK może przeprowadzić
u przedsiębiorcy przeszukanie pomieszczeń i rzeczy, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do
przypuszczenia, że wymienione informacje lub przedmioty tam się znajdują. Przeprowadzenie przeszukania
wymaga zgody SOKiK, udzielonej na wniosek Prezesa UOKiK. Prezes UOKiK może wystąpić z wnioskiem o zgodę
na przeprowadzenie przeszukania w toku postępowania wyjaśniającego wyłącznie, gdy zachodzi uzasadnione
podejrzenie poważnego naruszenia przepisów ustawy, w szczególności gdy mogłoby dojść do zatarcia dowodów.
Sąd w ciągu 48 godzin wydaje postanowienie, na które nie przysługuje zażalenie. „C.” S.A. wniosła jednak zażalenie
na postanowienie sądu o wyrażeniu zgody na dokonanie przeszukania, a sąd I instancji odrzucił je, wskazując, że
zgodnie z art. 105n ust. 4 OchrKonkurU zażalenie jest niedopuszczalne.
Pytanie prawne
Sąd II instancji przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne: „Czy art. 105n ust. 4 zd. 2 OchrKonkurU
jest zgodny z art. 45 ust. l, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji RP?”.
W uzasadnieniu pytania wskazano, że ustawodawca wykluczył możliwość zaskarżenia postanowienia wydanego
w przedmiocie wyrażenia przez sąd zgody na przeprowadzenie przeszukania pomieszczeń i rzeczy. Takie
rozwiązanie nie respektuje jednak podstawowych gwarancji konstytucyjnych w zakresie prawa do sądu. Z art. 45 ust.
l Konstytucji RP wywodzona jest tzw. zasada sprawiedliwości proceduralnej. Wyprowadzić z niej można
obowiązek ustawodawcy odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości
i jawności, a więc takiego ukształtowania środków proceduralnych, które umożliwią właściwe zrównoważenie pozycji
procesowej każdej ze stron stosownie do przedmiotu prowadzonego postępowania. Na zasadę sprawiedliwości
proceduralnej składają się w szczególności następujące wymagania: możności bycia wysłuchanym, ujawniania
w sposób czytelny motywów rozstrzygnięcia, co ma zapobiegać jego dowolności i arbitralności, oraz zapewnienia
uczestnikowi postępowania przewidywalności jego przebiegu.
W ocenie sądu przedstawiającego pytanie prawne, kwestionowany przepis uniemożliwia właściwe zrównoważenie
pozycji procesowej każdej ze stron. Prezes UOKiK składając wniosek o wyrażenie zgody na przeszukanie w razie
jego oddalenia, pomimo braku możliwość zaskarżenia postanowienia sądu; może ponownie wystąpić z wnioskiem
i po raz kolejny przedstawić argumenty przemawiające za przeprowadzeniem przeszukania. Natomiast,
przedsiębiorca, u którego ma być przeprowadzone przeszukanie nie bierze udziału w postępowaniu
poprzedzającym wydanie zgody na przeszukanie – orzeczenie wydawane jest na posiedzeniu niejawnym bez
zawiadomienia o tym posiedzeniu przedsiębiorcy. W wypadku uwzględnienia wniosku przedsiębiorca nie ma
możliwości odwołania się od wydanego orzeczenia. W rezultacie pozbawienie przedsiębiorcy uprawnienia do
wniesienia zażalenia całkowicie pozbawia go prawa do sądu, wyłączając możliwość przedstawienia swoich
argumentów w toku postępowania sądowego. W ten sposób ustawodawca naruszył fundament prawa do sądu –
prawo do bycia wysłuchanym.
Sąd wskazał również, że aby zasada instancyjności, wyrażona w art. 78 w zw. z art. 176 Konstytucji RP, mogła być
urzeczywistniona, postępowania muszą być przynajmniej dwuinstancyjne, przy czym organ pierwszej, a następnie
drugiej instancji to organy należące do tego samego typu organów władzy publicznej. Postępowanie w przedmiocie
wniosku Prezesa UOKiK o zgodę na przeszukanie jest postępowaniem samodzielnym, toczącym się bez związku
z innym postępowaniem sądowym. Postępowanie w przedmiocie zgody na przeszukanie jest więc odrębną,

samodzielną sprawą, również w tym znaczeniu, że zgoda na przeszukanie nie może zostać poddana weryfikacji
w innym postępowaniu sądowym.
Zdaniem sądu za wykluczeniem zażalenia na postanowienie wyrażające zgodę na przeszukanie nie przemawia
zasada proporcjonalności. Przeszukanie ingeruje w istotne dobra chronione konstytucyjnie, jak własność,
prywatność, nienaruszalność mieszkania i wolność działalności gospodarczej. Charakter i waga tych praw i wolności
przemawia za tym, aby nie wyłączać na podstawie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP możliwości odwołania się do
orzeczenia sądu, wyrażającego zgodę na taką ingerencję. Za takim wyłączeniem nie przemawia też konieczność
zapewnienie skuteczności instytucji przeszukania. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 360 KPC postanowienia
sądu są skuteczne z chwilą wydania (ogłoszenia lub podpisania sentencji), a nie z chwilą uprawomocnienia się.
Dopuszczenie zażalenia na postanowienie wyrażające zgodę na przeszukanie nie stałoby na przeszkodzie
przeprowadzeniu przeszukania na podstawie nieprawomocnego postanowienia, a następnie poddaniu kontroli
instancyjnej takiego postanowienia. Ponadto fakt, że ustawodawca nie przewidział żadnej drogi weryfikacji
prawidłowości postanowienia wyrażającego zgodę na przeszukanie, sprzyja arbitralności rozstrzygnięć sądu,
zwłaszcza w kontekście rozpoznawania wniosku wyłącznie w oparciu o twierdzenia jednej strony, przy całkowitym
pominięciu argumentów przedsiębiorcy, u którego ma dojść do przeszukania.
Orzeczenie TK
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ochrona praw przedsiębiorcy wymaga zapewnienia skutecznej kontroli
sądowej postanowienia sądu o wyrażeniu zgody na dokonanie przeszukania. Czynności podejmowane
w trakcie przeszukania ingerują w swobodę działalności gospodarczej oraz konstytucyjnie chronione prawo
do prywatności i prawo własności w stopniu większym niż w przypadku standardowej kontroli prowadzonej
w oparciu o przepisy prawa przedsiębiorców przez organ administracji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że
z uwagi na charakter tej ingerencji oraz rodzaj praw, których ona dotyczy, uzasadnione jest stosowanie
standardów ochrony praw przeszukiwanego lub innych osób, których prawa mogą być naruszone w wyniku
przeszukania przewidzianych dla procedury karnej. W rezultacie wymaga to zapewnienia równowagi
pomiędzy skutecznością prowadzonego postępowania determinowaną przez interes publiczny
a zapewnieniem prawa do obrony, ochroną przed arbitralną ingerencją w sferę prywatnej działalności
przedsiębiorcy i nieproporcjonalnością podejmowanych czynności kontrolnych.
Wyrok TK z 16.1.2019 r., P 19/17

Trybunał Konstytucyjny podkreślił konieczność skutecznej kontroli sądowej decyzji o przeszukaniu przedsiębiorcy, uwzględniając istotę ingerencji w prawa konstytucyjne. Wskazał także na potrzebę równowagi między interesem publicznym a ochroną praw podmiotów objętych przeszukaniem.