Zmiana ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej i niektórych innych ustaw
Najważniejsze zmiany wprowadzone ustawą z 15.6.2018 r. o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw to rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ustawy. Ustawa wprowadza nowe obowiązki dla punktów udzielających nieodpłatnej pomocy prawnej oraz poradnictwa obywatelskiego. Mediacja stanie się formą świadczenia pomocy prawnej od 2020 r. Projektodawca proponuje zmiany w aktach regulujących postępowanie sądowe.
Tematyka: ustawa, nieodpłatna pomoc prawna, poradnictwo obywatelskie, zmiany, mediacja, punkty pomocy prawnej, edukacja prawna, postępowanie sądowe
Najważniejsze zmiany wprowadzone ustawą z 15.6.2018 r. o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw to rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ustawy. Ustawa wprowadza nowe obowiązki dla punktów udzielających nieodpłatnej pomocy prawnej oraz poradnictwa obywatelskiego. Mediacja stanie się formą świadczenia pomocy prawnej od 2020 r. Projektodawca proponuje zmiany w aktach regulujących postępowanie sądowe.
Najważniejsze zmiany wprowadzone ustawą z 15.6.2018 r. o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 1467, dalej jako: Zm NieodpłPomPrU18) to rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ustawy, usprawnienie wyłaniania organizacji pozarządowych świadczących nieodpłatną pomoc prawną oraz umożliwienie tym organizacjom świadczenia nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego. Nowe przepisy ograniczają wyłączenia przedmiotowe z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej i wiążą taką pomocy i nieodpłatne poradnictwo obywatelskie z pomocą prawną świadczoną na etapie postępowania sądowego. • Ustawa rozszerza zakres podmiotowy dotychczas obowiązujących przepisów: uprawnionymi do skorzystania z bezpłatnej pomocy prawnej będą wszystkie osoby, które nie są w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej. • W ramach nieodpłatnej pomocy prawnej udzielane będzie poradnictwo obywatelskie osobom potrzebującym szczególnego wsparcia. • Nałożono nowe obowiązki na punkty świadczące nieodpłatną pomoc prawną: zapewnienie dostępu do mediacji na etapie przedsądowym oraz przeprowadzenie co najmniej jednego zadania z zakresu edukacji prawnej w roku. Na mocy ustawy wprowadzone zostały zmiany w następujących aktach prawnych: ustawie z 5.8.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 2030 ze zm., dalej jako: NieodpłPomPrU), ustawie z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm., dalej jako: KPC), ustawie z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2016 r. poz. 1749 ze zm., dalej jako: KPK), ustawie z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2016 r. poz. 1713 ze zm., dalej jako PostAdmU) oraz ustawie z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2016 r. poz. 1713 ze zm., dalej jako: PWKPW). Projektodawca proponuje wprowadzenie przepisów uniemożliwiających w postępowaniu sądowym odmowę wyznaczenia odpowiednio obrońcy lub pełnomocnika z urzędu w przypadku, gdy wnioskujący skorzystał z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, dlatego konieczna jest zmiana wyżej wymienionych aktów prawych regulujących postępowanie sądowe. Rozszerzony zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy W wyniku nowelizacji zrezygnowano z zamkniętego katalogu osób, którym przysługuje bezpłatna pomoc prawna, ustawodawca wyszedł bowiem z założenia, że każda osoba fizyczna, która nie jest w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej powinna być uprawniona do skorzystania z systemu pomocy nieodpłatnej. Rozszerzony został również zakres udzielanej nieodpłatnie pomocy prawnej, który będzie obejmował sporządzanie projektów pism procesowych (art. 3 ust. 1 pkt 2 NieodpłPomPrU) oraz informowanie osoby uprawnionej o obowiązującym stanie prawnym, wynikających z regulacji uprawnieniach i obowiązkach (art. 3 ust. 1 pkt 1 NieodpłPomPrU). Nie będzie obowiązywało również wyłączenie z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej porad z zakresu prawa celnego, dewizowego i handlowego. Zachowano dotychczasowe ograniczenia w zakresie sporządzania pism procesowych w toczącym się postępowaniu przygotowawczym, sądowym i sądowoadministracyjnym oraz wyłączenie dotyczące spraw związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 3 ust. 1 pkt 3 NieodpłPomPrU), jeżeli nie chodzi o kwestie związane z rozpoczęciem prowadzenia takiej działalności. Poradnictwo obywatelskie Istotną zmianą jest wprowadzenie przepisów regulujących udzielanie poradnictwa obywatelskiego w ramach punktów nieodpłatnej pomocy prawnej (art. 3b NieodpłPomPrU). Poradnictwo skierowane będzie do osób potrzebujących szczególnego wsparcia. Projektodawca wyjaśnia: „Poradnictwo w ogóle, a szczególnie poradnictwo obywatelskie, niewątpliwie ułatwia poruszanie się w systemie przepisów prawnych, zapobiega marginalizacji społecznej osób, które korzystają z porad, pomaga rozwiązywać problemy osób już wykluczonych, a dzięki temu ułatwia ich powrót do społeczeństwa. Stanowi też praktyczną formę edukacji prawnej i obywatelskiej”(Uzasadnienie, s. 3). Dodanie do systemu nieodpłatnej pomocy prawnej instytucji poradnictwa obywatelskiego wpłynie na zmianę tytułu tego aktu prawnego – od początku 2019 r. ustawa będzie funkcjonowała w obrocie prawnym jako ustawa z 5.8.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej. Nieodpłatne poradnictwo obywatelskie świadczone będzie przez doradcę. W myśl art. 11 ust. 3a NieodpłPomPrU jest to osoba przeszkolona w świadczeniu poradnictwa obywatelskiego lub posiadająca co najmniej 3-letnie doświadczenie w świadczeniu poradnictwa specjalistycznego lub w pracy socjalnej. Mediacja Kolejnym novum jest zapewnienie dostępu do nieodpłatnej mediacji na etapie przedsądowym. Mediacja stanie się od początku 2020 r. jedną z form świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej (art. 3 ust. 3a NieodpłPomPrU). Posiedzenia mediacyjne będą mogły się odbywać jedynie z udziałem profesjonalnego mediatora, jednak wskazuje się pewien zakres spraw, w których poradnictwa będzie mogła udzielać osoba świadcząca nieodpłatną pomoc prawną lub poradnictwo obywatelskie. Punkty świadczące nieodpłatną pomoc prawną Znacząco zwiększy się również zakres obowiązków nałożonych na punkty świadczące nieodpłatną pomoc prawną: zostaną one zobowiązane do przeprowadzenia co najmniej jednego zadania z zakresu edukacji prawnej w roku (art. 3 ust. 3c NieodpłPomPrU), do przekierowania osoby uprawnionej do innych systemów pomocy, jeżeli jej problem nie ma wyłącznie natury prawnej (art. 5 ust. 4 NieodpłPomPrU). Ponadto został wprowadzony obowiązek udzielenia pomocy osobom ze znaczną niepełnosprawnością ruchową. Projektodawca wskazywał, że trudności praktyczne rodziły przepisy dotyczące się organizowania i prowadzenia punktów nieodpłatnej pomocy prawnej. W odpowiedzi na te problemy wprowadzono następujące rozwiązanie: organizacje pozarządowe prowadzące punkty bezpłatnej pomocy prawnej i punkty poradnictwa obywatelskiego będą wyłaniane w jednym otwartym konkursie ofert przeprowadzanym w każdym z powiatów. W przypadku, gdy nie zostanie wyłoniona organizacja pozarządowa do prowadzenia punktów bezpłatnego poradnictwa obywatelskiego, punkty te będą powierzane do prowadzenia jako punkty nieodpłatnej pomocy prawnej (art. 11 ust 2, 2a NieodpłPomPrU). Dopiero jeżeli w ten sposób nie dojdzie do powierzenia punktu organizacji pozarządowej, punkty będą przekazywane adwokatom lub radcom prawnym, których na wniosek starosty wyznaczy właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych (Uzasadnienia, s. 10). W aktualnym stanie prawnym wątpliwości budzi również kwestia dopuszczenia organizacji do udziału w konkursie ofert – problemy zgłaszali zarówno przedstawiciele trzeciego sektora, jak i jednostki samorządu terytorialnego. W NieodpłPomPrU zaproponowano rozwiązanie zapewniające jednolite kryteria konkursowe przez wprowadzenie listy organizacji pozarządowych uprawnionych do udziału w otwartych konkursach na prowadzenie punktów nieodpłatnej pomocy prawnej. „Wojewoda, wpisując daną organizację na listę, badał będzie istnienie przesłanek uprawniających tę organizację do udziału w otwartym konkursie, które obecnie określone są w art. 11 ust. 6 NieodpłPomPrU, oraz czy nie zachodzą wobec niej przesłanki negatywne wymienione w art. 11 ust. 11 NieodpłPomPrU. Zdejmie to ze starostów i zespołów oceniających oferty potrzebę badania takich organizacji pod kątem spełnienia przesłanek pozytywnych i negatywnych. Samo badanie złożonej oferty nadal odbywać się będzie na poziomie powiatu. Ponadto, ujednolicenie praktyki zapewni wyrównanie szans organizacji pozarządowych biorących udział w otwartych konkursach przez jednolite stosowanie przesłanek, zwłaszcza negatywnych, na terenie całego kraju” (Uzasadnienie projektu, s. 10). Obowiązki i uprawnienia starosty Organizatorem systemu na poziomie lokalnym pozostaje starosta. Ustawa zmieniająca nakłada na niego nowe uprawnienia i obowiązki. Starosta może przypisać specjalizację konkretnym dyżurom w punkcie. Do jego obowiązków będzie również należało prowadzenie i publikowanie listy jednostek nieodpłatnego poradnictwa wraz z określeniem ich specjalizacji (art. 5 ust. 7 NieodpłPomPrU) oraz analizowanie anonimowych opinii o udzielonej pomocy oraz sprawdzanie, czy organizacja pozarządowa udziela nieodpłatnej pomocy i poradnictwa obywatelskiego zgodnie z warunkami nałożonymi na nią przy wpisie na listę podmiotów uprawnionych do prowadzenia punktów. Projektodawca wskazuje, że wadą dotychczas funkcjonujących w zakresie nieodpłatnej pomocy prawnej rozwiązań była niedostateczna kontrola nad sposobem udzielania porad, dlatego nowelizacja znacząco rozszerza kompetencje kontrolne starosty. Ustawa wchodzi w życie po upływie 1.1.2019 r. Wyjątek stanowią przepisy: art. 1 pkt 15 lit. f oraz pkt 16 w zakresie dodawanego art. 11a i art. 11b, które weszły w życie 2.8.2018 r.; art. 1 pkt 5 w zakresie dodawanego art. 3b, pkt 9, pkt 10 lit. a tiret pierwsze i tiret drugie w zakresie dodawanego pkt 6b, pkt 11 w zakresie art. 8 ust. 1-7, 9 i 10, pkt 13, pkt 14 lit. a w zakresie pkt 2 oraz lit. b, pkt 15 lit. a-d, i, l, n oraz o, pkt 18 i 19 oraz art. 9-15, które wchodzą w życie 16.8.2018 r.; art. 1 pkt 15 lit. j oraz pkt 16 w zakresie dodawanego art. 11c, które wchodzą w życie 1.1.2020 r.
Ustawa wchodzi w życie po upływie 1.1.2019 r. Nowe przepisy wprowadzają znaczące zmiany dotyczące udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz poradnictwa obywatelskiego. Zmiany obejmują także rozszerzony zakres udzielanej pomocy oraz nowe obowiązki dla punktów świadczących pomoc prawna.