Świadczenie wyrównawcze

TS orzekł, że art. 17 dyrektywy 86/653 wprowadza system świadczenia wyrównawczego i odszkodowania w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej podczas okresu próbnego. Sprawa dotyczy umowy między DTT a CMR, gdzie rozwiązanie umowy spowodowało spór o świadczenie wyrównawcze oraz odszkodowanie. TS interpretuje art. 17 dyrektywy w kontekście ochrony agenta w relacjach z zleceniodawcą.

Tematyka: Świadczenie wyrównawcze, odszkodowanie, umowa agencyjna, TS, dyrektywa 86/653, okres próbny, rozwiązanie umowy, CMR, DTT, agent, zleceniodawca

TS orzekł, że art. 17 dyrektywy 86/653 powinien być interpretowany w ten sposób, iż system świadczenia
wyrównawczego oraz system odszkodowania, przewidziane, odpowiednio, w ust. 2 i 3 tego artykułu
w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej, mają zastosowanie, jeżeli to rozwiązanie następuje podczas
uzgodnionego w tej umowie okresu próbnego.
W grudniu 2011 r. Demeures terre et tradition SARL (dalej jako: DTT) zawarło z Conseils et mise en relations (CMR)
SARL (dalej jako: CMR) umowę agencyjną dotyczącą sprzedaży domów jednorodzinnych. Zgodnie z tą umową DTT
było dającym zlecenie, a CMR – agentem. Umowa przewidywała dwunastomiesięczny okres próbny, po upływie
którego miała ona być uznana za zawartą na czas nieokreślony, przy czym każda strona miała możliwość
rozwiązania jej w trakcie tego okresu próbnego z zachowaniem okresu wypowiedzenia wynoszącego 15 dni
w pierwszym miesiącu, a następnie jeden miesiąc. W umowie agencyjnej ustalono cel w postaci zawarcia 25 umów
sprzedaży rocznie.
Pismem z czerwca 2012 r. DTT powiadomiło CMR o rozwiązaniu tej umowy z upływem umownego
jednomiesięcznego okresu wypowiedzenia. Decyzja ta została uzasadniona niezrealizowaniem celu określonego
w tej umowie, ponieważ CMR dokonała w ciągu 5 miesięcy tylko jednej sprzedaży. W marcu 2013 r. CMR wniósł
powództwo przeciwko DTT do sądu w Orleanie o zapłatę świadczenia wyrównawczego w ramach naprawienia
szkody wynikającej z rozwiązania umowy agencyjnej oraz o zapłatę odszkodowania za, stanowiące nadużycie,
rozwiązanie tej umowy. Sąd częściowo uwzględnił żądania CMR i DTT wniosło apelację.
Poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy art. 17 dyrektywy Rady 86/653/EWG
z 18.12.1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli
handlowych działających na własny rachunek (dalej jako: dyrektywa 86/653) należy interpretować w ten sposób, że
system świadczenia wyrównawczego oraz system odszkodowania, przewidziane, odpowiednio, w ust. 2 i 3 tego
artykułu, w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej, mają zastosowanie, jeżeli następuje ono podczas
uzgodnionego w tej umowie okresu próbnego?
Rzecznik generalny wskazał, że dyrektywa 86/653 nie zawiera żadnego odniesienia do pojęcia „okres próbny” (pkt 34
opinii). Zważywszy, że żaden przepis tej dyrektywy nie reguluje kwestii uzgodnienia okresu próbnego, TS uznał, że
jeżeli zostało ono objęte zakresem swobody umów przysługującej stronom umowy agencyjnej, to nie jest zakazane
przez tę dyrektywę.
W niniejszej sprawie sąd kasacyjny orzekł, iż agent nie ma prawa do świadczenia wyrównawczego, jeżeli umowa
agencyjna zostaje rozwiązana w trakcie okresu próbnego. Trybunał wskazał, że zgodnie z art. 288 ak. 3 TFUE
„dyrektywa wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być
osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków”. Rzecznik generalny stwierdził,
że dyrektywa 86/653 nie stoi na przeszkodzie możliwości uzgodnienia okresu próbnego w umowie agencyjnej, to
jednak z takim okresem próbnym nie można wiązać na gruncie prawa krajowego skutków prawnych, które mogłyby
ujemnie wpłynąć na pełną skuteczność tej dyrektywy (pkt 34 opinii).
Trybunał podniósł, że w celu ustalenia zakresu art. 17 dyrektywy 86/653 należy dokonać jego wykładni językowej,
systemowej i celowościowej (wyrok Angerer, C-477/13, pkt 26). Odnosząc się do treści tego przepisu, TS zaznaczył,
że zgodnie z art. 17 ust. 1 dyrektywy 86/653 państwa członkowskie podejmują środki niezbędne w celu zapewnienia,
aby po „rozwiązaniu umowy agencyjnej” agentowi przysługiwało świadczenie wyrównawcze lub odszkodowanie za
poniesioną szkodę. Podobnie art. 17 ust. 3 tej dyrektywy stanowi, że agent ma prawo do odszkodowania za szkodę
poniesioną w wyniku „ustania jego stosunków ze zleceniodawcą”. Tak więc prawo do świadczenia wyrównawczego
lub odszkodowania agenta zależy od ustania jego stosunku umownego ze zleceniodawcą. Wprawdzie ustanowienie
okresu próbnego ma na celu ułatwienie rozwiązania umowy agencyjnej, jednak rozwiązanie jej w trakcie
uzgodnionego w niej okresu próbnego stanowi rozwiązanie umowy agencyjnej lub ustanie stosunków agenta ze
zleceniodawcą w rozumieniu art. 17 ust. 1 i 3 dyrektywy 86/653.
Francuskie orzecznictwo zgodnie z którym agent nie ma prawa do świadczenia wyrównawczego, jeżeli rozwiązanie
umowy agencyjnej następuje w okresie próbnym, opiera się na założeniu, że podczas tego okresu umowa agencyjna
nie jest jeszcze ostatecznie zawarta. W ocenie TS taka wykładnia nie jest uzasadniona na podstawie dyrektywy
86/653. Wprost przeciwnie stosunek między agentem i zleceniodawcą w rozumieniu art. 1 dyrektywy 86/653 istnieje
od momentu, w którym została zawarta umowa mająca za przedmiot albo pośredniczenie przy sprzedaży lub kupnie
towarów, albo pośredniczenie przy tych transakcjach i zawarcie ich na rachunek zleceniodawcy, niezależnie od tego,
czy w umowie tej określono okres próbny. Wynika stąd, że przepisy tej dyrektywy mają zastosowanie z chwilą, gdy
taka umowa zostaje zawarta między zleceniodawcą a agentem, nawet gdyby przewidywała ona okres próbny.

Trybunał wskazał, że z art. 17 ust. 2 lit. a) dyrektywy 86/653 wynika, iż świadczenie wyrównawcze jest należne,
w szczególności gdy agent pozyskał dla zleceniodawcy nowych klientów lub znacznie zwiększył wielkość obrotów
handlowych z dotychczasowymi klientami, a zleceniodawca czerpie nadal znaczne korzyści wynikające z operacji
z tymi klientami. Ponadto, zgodnie z art. 17 ust. 2 lit. b) tej dyrektywy, kwota świadczenia wyrównawczego zależy od
wyników agenta w okresie obowiązywania umowy. Podobnie, z treści art. 17 ust. 3 tej dyrektywy wynika, że agent ma
prawo do odszkodowania, w szczególności gdy szkoda wynika z rozwiązania umowy odbywającego się
w okolicznościach charakteryzujących się utratą przez tego agenta prowizji przysługującej mu w przypadku
właściwego wykonywania umowy agencyjnej zapewniającego zleceniodawcy istotne korzyści z tytułu działalności
tego agenta lub w okolicznościach charakteryzujących się brakiem amortyzacji kosztów i nakładów poniesionych
przez agenta przy wykonywaniu umowy agencyjnej za zgodą zleceniodawcy. Trybunał stwierdził, że z art. 17 ust. 2
i 3 dyrektywy 86/653 wynika, że przewidziane w tym przepisie systemy świadczenia wyrównawczego
i odszkodowania nie mają na celu ukarania za rozwiązanie umowy, lecz wynagrodzenie agenta za jego
dotychczasowe usługi, z których zleceniodawca będzie mógł jeszcze korzystać po zakończeniu stosunków
umownych, lub za koszty i nakłady, które agent poniósł przy wykonywaniu umowy. W związku z tym ten agent nie
może zostać pozbawiony świadczenia wyrównawczego lub odszkodowania z tego tylko względu, że rozwiązanie
umowy agencyjnej nastąpiło podczas okresu próbnego, jeśli przesłanki określone w art. 17 ust. 2 i 3 tej dyrektywy są
spełnione. W konsekwencji z treści tego przepisu wynika, że prawo do świadczenia wyrównawczego i do
odszkodowania ma zastosowanie, nawet jeżeli zakończenie stosunku umownego między zleceniodawcą a agentem
ma miejsce podczas okresu próbnego.
W ocenie TS powyższe rozważania znajdują potwierdzenie w analizie kontekstu, w który wpisuje się art. 17
dyrektywy 86/653, oraz celu tej dyrektywy. Trybunał wskazał, że art. 18 tej dyrektywy wymienia w sposób
wyczerpujący przypadki, w których świadczenie wyrównawcze lub odszkodowanie nie jest należne. Przerwanie
okresu próbnego nie jest tam wymienione. Ponadto, zważywszy, że art. 18 stanowi odstępstwo od prawa do
świadczenia wyrównawczego i odszkodowania, należy interpretować go w sposób ścisły. W ocenie TS wskazanego
przepisu nie można interpretować w sposób, który prowadziłby do przyjęcia dodatkowej, nieprzewidzianej w nim
wyraźnie przyczyny utraty prawa do świadczenia wyrównawczego lub do odszkodowania (wyrok Volvo Car Germany,
C-203/09, pkt 42). Natomiast uznanie, że żadne świadczenie wyrównawcze lub odszkodowanie nie należy się, jeśli
zerwanie stosunków umownych ma miejsce podczas okresu próbnego, sprowadzałoby się właśnie do przyjęcia
przyczyny utraty prawa, która nie została przewidziana w art. 18 tej dyrektywy.
Przepis art. 19 dyrektywy 86/653 zakazuje stronom odstąpienia od przepisów art. 17 i 18 tej dyrektywy ze szkodą dla
agenta przed wygaśnięciem umowy agencyjnej. Rzecznik generalny wskazał, że takim odstępstwem ze szkodą dla
agenta jest uznanie, iż ustalenie okresu próbnego w umowie agencyjnej oznacza, że prawo do świadczenia
wyrównawczego i odszkodowania, które zostało przewidziane w art. 17 tej dyrektywy, nie ma zastosowania (pkt 48
opinii). Przy tych samych wynikach agentowi można byłoby przyznać prawo do rekompensaty lub odmówić jego
przyznania jedynie na tej podstawie, czy w umowie agencyjnej został lub też nie został określony okres próbny.
Z motywów drugiego i trzeciego dyrektywy 86/653 wynika, iż jej celem jest w szczególności zapewnienie ochrony
agentowi w stosunkach ze zleceniodawcą (wyrok ERGO Poist’ovňa, C-48/16, pkt 41). W tym względzie TS orzekł, że
art. 17 i 18 tej dyrektywy mają decydujące znaczenie, ponieważ definiują poziom ochrony uznany przez unijnego
prawodawcę za właściwy dla agentów w ramach tworzenia jednolitego rynku (wyrok Unamar, C-184/12, pkt 39).
Ponadto, zgodnie z orzecznictwem Trybunału art. 17–19 mają na celu ochronę agenta po rozwiązaniu umowy
agencyjnej. System ustanowiony w tym celu w dyrektywie 86/653 ma charakter bezwzględnie obowiązujący (wyroki:
Ingmar, C-381/98, pkt 21; Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, pkt 22). Trybunał wyjaśnił też, że w świetle
celu dyrektywy 86/653 wykluczona jest wszelka wykładnia jej art. 17, która mogłaby okazać się niekorzystna dla
agenta (wyrok Semen, C-348/07, pkt 21). Tymczasem wykładnia, zgodnie z którą żadne świadczenie wyrównawcze
nie jest należne w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej podczas okresu próbnego, nie jest zgodna
z bezwzględnie obowiązującym charakterem systemu ustanowionego przez art. 17 dyrektywy 86/653. Taka
wykładnia, która sprowadza się do uzależnienia przyznania rekompensaty od uzgodnienia okresu próbnego
w umowie agencyjnej, bez względu na wyniki agenta lub na poniesione przez niego koszty i nakłady, co jest
sprzeczne z tym przepisem, stanowi wykładnię niekorzystną dla agenta, który zostaje pozbawiony wszelkiej
rekompensaty tylko dlatego, że umowa wiążąca go ze zleceniodawcą zawiera okres próbny. W konsekwencji TS
stwierdził, że wykładnia art. 17 dyrektywy 86/653, zgodnie z którą żadne świadczenie wyrównawcze lub
odszkodowanie nie jest należne w przypadku, gdy rozwiązanie umowy agencyjnej następuje podczas okresu
próbnego, jest sprzeczna z celem tej dyrektywy.
Reasumując TS orzekł, że art. 17 dyrektywy 86/653 powinien być interpretowany w ten sposób, iż system
świadczenia wyrównawczego oraz system odszkodowania, przewidziane, odpowiednio, w ust. 2 i 3 tego
artykułu w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej, mają zastosowanie, jeżeli to rozwiązanie następuje
podczas uzgodnionego w tej umowie okresu próbnego.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie

Wyrok TS z 19.4.2018 r., CMR, C-645/16

TS uznał, że brak świadczenia wyrównawczego podczas okresu próbnego jest nieuzasadniony z punktu widzenia dyrektywy 86/653 i jej celów. Wykładnia, która pozbawia agenta rekompensaty tylko z powodu okresu próbnego, jest sprzeczna z systemem ochrony agentów. Decyzja TS z 19.4.2018 r., CMR, C-645/16, stanowi ważne orzeczenie w kontekście interpretacji art. 17 dyrektywy 86/653.