Sądowa kontrola decyzji organu rentowego

Publikacja dotyczy sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, w której sąd ubezpieczeń społecznych ogranicza się do rozpatrzenia kwestii podlegania osoby pracownicemu tytułowi ubezpieczenia społecznego. Wyrok Sądu Najwyższego z 19.9.2017 r. wskazuje na istotę zaskarżonej decyzji organu rentowego oraz granice uprawnienia sądu w tym zakresie.

Tematyka: sądowa kontrola, organ rentowy, ubezpieczenia społeczne, wyrok sądu, Sąd Najwyższy, kontrolna rola sądu, granice uprawnienia, decyzja administracyjna, orzecznictwo SN

W sprawie, w której przedmiotem zaskarżonej decyzji organu rentowego jest wyłącznie kwestia podlegania
danej osoby pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego, sąd ubezpieczeń społecznych nie może
wyjść poza granice zaskarżonej decyzji i orzec o wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia.
Wyrok SN z 19.9.2017 r., II UK 413/16
Przewodniczący Sędzia SN Krzysztof Staryk, Sędziowie SN: Krzysztof Rączka, Romualda Spyt
(sprawozdawca).
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych 19.9.2017 r. sprawy z wniosku A. Spółki z o.o. S.K.A. we W. i Anny K. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W. o ubezpieczenie społeczne na skutek skargi kasacyjnej
wnioskodawczyni Anny K. od wyroku SA we W. z 1.10.2015 r. […]; uchyla zaskarżony wyrok i sprawę
przekazuje SA we W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie
Wyrokiem z 27.10.2014 r., SO we W. oddalił odwołania A. Sp. z o.o. S.K.A. z siedzibą we W. i Anny K. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W. z 10.6.2013 r., którą organ rentowy stwierdził, że Anna K., nie
podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1.12.2012 r.
jako pracownik u płatnika składek – wnioskodawcy A. Sp. z o.o. S.K.A.
Sąd I instancji uznał, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy daje podstawę do stwierdzenia, że sporna
umowa o pracę zawarta została jedynie dla pozoru, gdyż nie była w istocie wykonywana w wymiarze czasu pracy
w niej określonym. Ponadto podkreślił, że wysokość wynagrodzenia wnioskodawczyni budzi poważne wątpliwości
z uwagi na fakt, że spółka w momencie zatrudnienia wnioskodawczyni była niemalże niewypłacalna, poza wartością
kapitału zakładowego spółki, ze względu na brak działalności. Spółka faktycznie zaczęła osiągać dochody po
zatrudnieniu wnioskodawczyni, jednak tego z góry nie można było przewidzieć. Ważna jest również ilość wykonanej
pracy przez wnioskodawczynię. W ciągu półtora miesiąca pracy podpisała ona w sumie nieznaczną ilość umów
z kontrahentami i wystosowała kilka wezwań do zapłaty. Zawarta przez Annę K. z A. Sp. z o.o. S.K.A. była
wykonywana w zakresie marginalnym, co świadczy o jej pozorności, a w konsekwencji uzasadnia uznanie jej za
nieważną.
Wyrokiem z 1.10.2015 r. SA we W. zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddziału we W. z 10.6.2013 r. w ten sposób, że objął Annę K. ubezpieczeniami społecznymi z tytułu
zawartej z A. Spółką z o.o. S.K.A. we W. umowy o pracę z 1.12.2012 r. – za wynagrodzeniem 4000 zł miesięcznie,
natomiast dalej idącą apelację oddalił.
Sąd wskazał, że sąd I instancji przeprowadził, co do zasady, prawidłowe postępowanie dowodowe, jednakże dokonał
błędnych ustaleń w sprawie, które w konsekwencji skutkowały dokonaniem nieprawidłowej oceny prawnej i wydaniem
wadliwego orzeczenia.
Sąd II instancji uznał, że umowa o pracę zawarta między stronami była rzeczywiście realizowana w granicach
wyznaczonych treścią art. 22 KP i wywołała skutki prawne związane z istnieniem stosunku pracy, w tym w zakresie
tytułu do ubezpieczenia społecznego wnioskodawczyni. Stwierdził jednak, że w sprawie doszło do naruszenia art.
3531 KC. W jego ocenie wynagrodzenie wnioskodawczyni za pracę zostało ukształtowane w sposób
nieodpowiadający wartości rzeczywiście świadczonej pracy. W konsekwencji sąd II instancji uznał, że ustalenie
wynagrodzenia wnioskodawczyni na poziomie 25 000 zł brutto nastąpiło z naruszeniem zasad współżycia
społecznego polegającym na świadomym osiąganiu nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczenia
społecznego kosztem innych uczestników tego systemu. W świetle ustaleń sądu I instancji należało przyjąć, że
wynagrodzenie wnioskodawczyni kształtowało się na poziomie 4000 zł i kwota ta stanowiła podstawę wymiaru
składek w spornym okresie.
Ubezpieczona zaskarżyła ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając mu naruszenie przepisów postępowania,
które miało istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia, tj.: art. 321 § 1 KPC w zw. z art. 391 § 1 KPC, sąd II instancji
wyrokował bowiem co do przedmiotu, który nie był objęty treścią zaskarżonej decyzji organu rentowego, a także
naruszenie prawa materialnego, tj.:
– art. 20 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 4 pkt 9 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 963 ze zm., dalej jako: SystUbSpołU) przez jego błędne

niezastosowanie i w konsekwencji dowolne przyjęcie przez sąd II instancji kwoty 4000 zł jako podstawy wymiaru
składek do ubezpieczenia chorobowego oraz ubezpieczenia wypadkowego, w miejsce prawidłowej kwoty 25 000 zł;
– art. 18 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 oraz art. 4 pkt 9 pkt 1 SystUbSpołU przez jego niezastosowanie i w konsekwencji
dowolne przyjęcie przez sąd II instancji kwoty 4000 zł jako podstawy wymiaru składek do ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego, w miejsce prawidłowej kwoty 25 000 zł;
– art. 36 ust. 2 ustawy z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 1368) przez jego niezastosowanie i w konsekwencji dowolne przyjęcie
przez sąd II instancji kwoty 4000 zł jako podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, w miejsce prawidłowej kwoty 25
000 zł;
– art. 3531 KC przez jego błędne zastosowanie w następstwie wadliwego uznania, że przepis ten może zostać
zastosowany wprost w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych, podczas gdy przepisy prawa cywilnego mogą
być wprost stosowane w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyłącznie w wypadku wyraźnego odesłania
do nich przez normę prawa ubezpieczeń społecznych, a którego to odesłania do art. 3531 KC w systemie prawa
ubezpieczeń społecznych brak.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 321 KPC sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać
ponad żądanie. Przepis ten wyraża kardynalną zasadę wyrokowania dotyczącą przedmiotu orzekania, według której
sąd związany jest żądaniem zgłoszonym przez powoda w powództwie, a więc nie może wbrew żądaniu pozwu
zasądzić czegoś jakościowo innego albo w większym rozmiarze lub uwzględnić powództwo na innej podstawie
faktycznej niż wskazana przez powoda (por. A. Jakubecki, Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego,
Warszawa 2013; E. Gapska, J. Studzińska, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2015; wyroki SN: z 15.10.2010
r., III UK 20/10,
; z 2.12.2011 r., III CSK 136/11,
; z 25.6.2015 r., V CSK 612/14,
).
Z ukształtowanego orzecznictwa SN i poglądów doktryny wynika jednoznacznie, że odwołanie od decyzji organu
rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych odgrywa rolę pozwu i wszczyna postępowanie sądowe
(tak postanowienie SN z 19.6.1998 r., II UK 105/98, OSNAPiUS Nr 16/1999, poz. 529 oraz z 26.9.2005 r., II UZ
52/05, OSNP Nr 15–16/2006, poz. 254). Przeniesienie sprawy na drogę sądową przez wniesienie odwołania od
decyzji organu rentowego ogranicza się do okoliczności uwzględnionych w decyzji, a między stronami spornych;
poza tymi okolicznościami spór sądowy nie może zaistnieć (por. wyrok SN z 13.5.1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS Nr
15/2000, poz. 601 oraz z 25.5.1999 r., II UKN 622/99, OSNAPiUS Nr 15/2000, poz. 591). Przed sądem ubezpieczony
może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do
przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy nie
decydował. Z tego względu odwołanie wnoszone od decyzji organu ubezpieczeń społecznych nie ma charakteru
samodzielnego żądania, a jeżeli takie zostanie zgłoszone, sąd nie może go rozpoznać, lecz zobowiązany jest
postąpić zgodnie z art. 47710 § 2 KPC (por. wyrok SN z 9.9.2010 r., II UK 84/10,
). Zatem kontrolna rola sądu
musi korespondować z zakresem rozstrzygnięcia dokonanego w decyzji administracyjnej, zgodnie bowiem
z systemem orzekania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w postępowaniu wywołanym odwołaniem do
sądu pracy i ubezpieczeń społecznych sąd rozstrzyga o prawidłowości zaskarżonej decyzji (art. 47714 § 2 i art. 47714a
KPC) w granicach jej treści i przedmiotu (por. wyrok SN z 23.4.2010 r., II UK 309/09,
).
W rozpoznawanej sprawie przedmiotem zaskarżonej decyzji organu rentowego była wyłącznie kwestia podlegania
wnioskodawczyni pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego, ponieważ umowa o pracę łącząca ją ze
spółką została uznana przez organ rentowy za umowę pozorną. Sąd II instancji wyszedł poza granice zaskarżonej
decyzji i orzekł o wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia, mimo że tej kwestii nie dotyczyła ani
decyzja organu rentowego, ani odwołanie od niej. Wobec powyższego zasadnie skarżąca zarzuca naruszenie art.
321 KPC w zw. z art. 391 KPC, sąd II instancji wyrokował bowiem co do przedmiotu, który nie był objęty zaskarżoną
decyzją i odwołaniem od tej decyzji. Sąd Najwyższy w wyroku z 14.5.2013 r. (I UK 611/12,
) co prawda uznał,
że w sprawie z odwołania od decyzji o niepodleganiu pracowniczemu tytułowi ubezpieczeń społecznych sądy
ubezpieczeń społecznych mogą ustalić nie tylko podleganie spornemu tytułowi ubezpieczeń społecznych, ale także
zweryfikować zawyżoną podstawę wymiaru samookreślanych i opłacanych przez płatnika składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne, ale wyłącznie wtedy, gdy podstawa wymiaru składek została objęta treścią zaskarżonej
decyzji i przedmiotem sporu (odwołania).
Ze względu na to, że w postępowaniu kasacyjnym również obowiązuje zakaz orzekania co do przedmiotu, który nie
był objęty treścią zaskarżonej decyzji oraz wniesionego od niej odwołania, usuwa się spod kontroli kasacyjnej
merytoryczna poprawność orzeczenia wydanego z naruszeniem art. 321 KPC.
Z przedstawionych powyżej powodów SN, na podstawie art. 39815 § 1 KPC i art. 108 § 2 KPC w zw. z art. 39821
KPC, orzekł jak w sentencji wyroku.
Wyrok SN z 19.9.2017 r., II UK 413/16

Sąd Najwyższy uchylił wyrok sądu II instancji, który wyszedł poza zakres zaskarżonej decyzji organu rentowego, naruszając zasadę niezasądzenia ponad żądanie. Kontrolna rola sądu musi korespondować z przedmiotem rozstrzygnięcia decyzji administracyjnej, co potwierdza ustalone orzecznictwo SN.