Jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej i zobowiązań alimentacyjnych

Tematyka: Jurysdykcja, odpowiedzialność rodzicielska, zobowiązania alimentacyjne, rozporządzenie Nr 2201/2003, rozporządzenie Nr 4/2009

TS orzekł, że art. 8 rozporządzenia Nr 2201/2003 oraz art. 3 rozporządzenia Nr 4/2009 należy interpretować
w ten sposób, że w sprawie takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, sądy państwa
członkowskiego, które wydały prawomocne orzeczenie w sprawie dotyczącej odpowiedzialności
rodzicielskiej i zobowiązań alimentacyjnych w odniesieniu do małoletniego dziecka, nie mają już jurysdykcji
do rozpoznania żądania dotyczącego zmiany rozstrzygnięć zawartych w tym orzeczeniu, jeżeli miejsce
zwykłego pobytu tego dziecka znajduje się na terytorium innego państwa członkowskiego. Jurysdykcję do
rozpoznania tego żądania mają sądy tego innego państwa.
W (obywatel Litwy) oraz X (obywatelka Niderlandów i Argentyny) zawarli związek małżeński w 2003 r. w Stanach
Zjednoczonych. Są rodzicami V, urodzonego w 2006 r. w Niderlandach. V posiada obywatelstwo litewskie oraz
włoskie i nigdy nie było na Litwie. Od 2004 r. do 2006 r. W, X i V mieszkali w Niderlandach. Po krótkim pobycie we
Włoszech, w 2007 r. przeprowadzili się do Kanady. Od grudnia 2010 r. W i X pozostają w separacji. W lipcu 2011 r. X
przeprowadziła się z dzieckiem do Włoch, a następnie w listopadzie 2011 r. zamieszkała z nim z Niderlandach, gdzie
znajduje się ich miejsce zwykłego pobytu. W ma miejsce zwykłego pobytu na Litwie. X wystąpiła do sądu
kanadyjskiego z pozwem o rozwód. Od maja 2011 r. ten sąd wydał kilka orzeczeń w tej sprawie, w tym orzeczenie
z kwietnia 2012 r., w którym orzekł rozwód pomiędzy W i X i powierzył X wyłączną pieczę nad dzieckiem. Jednak ani
sądy litewskie ani sądy niderlandzkie, przed którymi później zawisły spory, nie uznały orzeczeń sądu kanadyjskiego.
W kwietniu 2011 r. W wniósł przed sąd rejonowy w Wilnie powództwo o rozwód wraz z orzeczeniem o winie X oraz
o ustalenie przy nim miejsca pobytu dziecka. Sąd wydał postanowienie w przedmiocie środków tymczasowych
i ustalił na czas trwania postępowania miejsce pobytu V przy W. Na podstawie tego postanowienia W wniósł,
w ramach powództwa dotyczącego uprowadzenia dziecka, o zarządzenie powrotu dziecka. Żądanie to zostało
oddalone również w kolejnej instancji. W wniósł skargę kasacyjną, ale stwierdzono jej niedopuszczalność.
Orzeczeniem z października 2013 r. sąd rejonowy w Wilnie orzekł rozwód W i X. Ustalił także miejsce pobytu dziecka
przy X, a także określił zasady wykonywania przez W prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz wysokość jego
zobowiązań alimentacyjnych względem dziecka. Orzeczenie to zostało utrzymane w mocy orzeczeniem z maja 2014
r. wydanym przez wileński sąd okręgowy. Postanowieniem z września 2014 r. litewski SN uznał za niedopuszczalną
skargę kasacyjną wniesioną przez W.
Orzeczeniem ze stycznia 2014 r. sąd w Overijssel (Niderlandy) określił wysokość zobowiązań alimentacyjnych
należnych od W na rzecz X na kwotę 4323,16 euro miesięcznie, wymagalną od maja 2012 r. oraz na rzecz dziecka
na kwotę 567,01 euro miesięcznie za okres od czerwca do listopada 2011 r., a następnie, od listopada 2011 r., na
kwotę 790 euro miesięcznie, przy czym kwoty te podlegały corocznej rewizji. Ten sąd orzeczeniem z sierpnia 2014 r.
powierzył X wyłączną pieczę nad dzieckiem. Orzeczeniem z października 2014 r. sąd w Overijssel odmówił uznania
i stwierdzenia wykonalności w Niderlandach orzeczenia z października 2013 r. wydanego przez sąd w Wilnie
w części dotyczącej rozwodu z orzeczeniem o winie obojga małżonków, ustalenia miejsca zwykłego pobytu dziecka
przy jego matce i zobowiązań alimentacyjnych W względem dziecka, a także kosztów postępowania. Natomiast
niderlandzki sąd uznał i stwierdził wykonalność w Niderlandach tego orzeczenia w części dotyczącej ustalenia prawa
ojca do osobistej styczności z dzieckiem. Orzeczeniem z lutego 2015 r., wydanym na skutek środka odwoławczego
wniesionego przez W, litewski sąd apelacyjny odmówił stwierdzenia wykonalności na Litwie orzeczenia sądu
w Overijssel ze stycznia 2014 r. określającego zobowiązania alimentacyjne W względem X i dziecka, odmówił
uznania i stwierdzenia wykonalności orzeczenia tego sądu z sierpnia 2014 r. i zakończył postępowanie w odniesieniu
do nieuznania na Litwie orzeczenia tego sądu z października 2014 r.
W sierpniu 2014 r. W wniósł do sądu w Wilnie żądania dotyczące zmiany ustalenia miejsca pobytu dziecka,
wysokości zobowiązań alimentacyjnych oraz zasad wykonywania prawa do osobistej styczności z dzieckiem,
określonych w wydanym przez ten sąd orzeczeniu z października 2013 r. Orzeczeniem z września 2014 r. sąd ten
stwierdził niedopuszczalność powyższych żądań, ponieważ W nie wykazał, jakie okoliczności uległy zmianie od
wydania orzeczenia z października 2013 r. Orzeczeniem z grudnia 2014 r. sąd okręgowy w Wilnie, do którego W
wniósł apelację uchylił w części to orzeczenie i przekazał sprawę temu ostatniemu sądowi do ponownego
rozpoznania. Sąd rejonowy w Wilnie stwierdził brak swojej jurysdykcji i poinformował W, że może on wnieść sprawę
do właściwego sądu w Niderlandach.
Poprzez pytanie prejudycjalne sąd rejonowy w Wilnie zmierzał do ustalenia, czy art. 8 rozporządzenia Rady (WE) Nr
2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach
małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, oraz art. 3 rozporządzenia Rady (WE)

Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz
współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, należy interpretować w ten sposób, że sądy państwa
członkowskiego, które wydały prawomocne orzeczenie w sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej
i zobowiązań alimentacyjnych w odniesieniu do małoletniego dziecka, mają nadal jurysdykcję do rozpoznania żądań
dotyczących zmiany rozstrzygnięć zawartych w tym orzeczeniu, podczas gdy miejsce zwykłego pobytu tego dziecka
znajduje się na terytorium innego państwa członkowskiego?
Na mocy art. 3 lit. d) rozporządzenia Nr 4/2009 sądami, które mają jurysdykcję do rozpoznania spraw dotyczących
zobowiązań alimentacyjnych w państwach członkowskich są te sądy, które na mocy rozporządzenia Nr 2201/2003
mają jurysdykcję do rozpoznania powództwa w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej, jeśli żądanie dotyczące
zobowiązania alimentacyjnego jest związane z tym powództwem.
Rozporządzenie Nr 2201/2003 jest oparte na współpracy i wzajemnym zaufaniu pomiędzy sądami, które powinny
prowadzić do wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych, będącego podstawą dla stworzenia przestrzeni
sprawiedliwości (wyrok Purrucker, C-256/09, pkt 70 i 81).
Z motywu 12 rozporządzenia Nr 2201/2003 wynika, że zostało ono ukształtowane zgodnie z zasadą dobra dziecka
i w tym celu daje pierwszeństwo kryterium bliskości. Zgodnie z tym motywem, jurysdykcja powinna należeć
w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych
przypadków zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami
odpowiedzialności rodzicielskiej. Dlatego w art. 8 rozporządzenia Nr 2201/2003 ustanowiono jurysdykcję ogólną na
rzecz sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko ma zwykły pobyt. Zgodnie z art. 8 ust. 1 rozporządzenia
2201/2003, ustalenie jurysdykcji sądu powinno nastąpić „w chwili wniesienia pozwu”, czyli, zgodnie z art. 16 tego
rozporządzenia, w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie zostaje wniesione do tego sądu (wyrok E., C-
436/13, pkt 38). Rzecznik generalny podniósł, że tę jurysdykcję należy zweryfikować i ustalić w każdym
poszczególnym przypadku, gdy przed sądem wszczynane jest postępowanie, co oznacza, że nie utrzymuje się ona
po zakończeniu postępowania (pkt 45 opinii).
Odstępstwo od zasady zawartej w art. 8 rozporządzenia Nr 2201/2003 uregulowano w art. 9. Ten ostatni przepis
stanowi, że w przypadku przeprowadzenia się dziecka i pod pewnymi warunkami, możliwe jest utrzymanie jurysdykcji
sądów państwa członkowskiego poprzedniego miejsca zwykłego pobytu dziecka. W art. 12 ust. 1 tego
rozporządzenia przewidziano, pod pewnymi warunkami i w przypadku zawarcia porozumienia między podmiotami
odpowiedzialności rodzicielskiej, że prorogację jurysdykcji sądu, który ma jurysdykcję w zakresie pozwu lub wniosku
o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, i który nie jest sądem państwa członkowskiego zwykłego pobytu
dziecka. Poza tym rozporządzenie Nr 2201/2003 przewiduje przepisy szczególne mające zastosowanie w przypadku
uprowadzenia lub bezprawnego zatrzymania dziecka (art. 10 i 11), w przypadku gdy nie można ustalić zwykłego
pobytu dziecka znajdującego się w danym państwie członkowskim i nie można określić jurysdykcji na podstawie art.
12 (art. 13), jeżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji zgodnie z art. 8–13 (art. 14), a także,
w drodze wyjątku i pod pewnymi warunkami, jeżeli sąd, który posiada jurysdykcję, przekazuje sprawę sądowi innego
państwa członkowskiego, który według niego mógłby lepiej osądzić sprawę (art. 15).
W rozpatrywanej sprawie W zwrócił się do sądu w celu uzyskania zmiany rozstrzygnięć zawartych w prawomocnym
orzeczeniu z października 2013 r. wydanym przez sąd w Wilnie w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej
i zobowiązań alimentacyjnych w odniesieniu do dziecka. Orzeczenie to zostało utrzymane w mocy przez orzeczenie
wydane przez sąd okręgowy w Wilnie, a skarga kasacyjna wniesiona przez W na to orzeczenie została odrzucona
przez litewski SN. Trybunał stwierdził, że w tych okolicznościach wniesienie w dniu 28.8.2014 r. żądania dotyczącego
zmiany rozstrzygnięć zawartych w orzeczeniu z października 2013 r. należy uznać za początek nowego
postępowania. Z powyższego wynika, że sąd, do którego wniesiono to żądanie, czyli sąd w Wilnie powinien ustalić,
który sąd ma jurysdykcję, z uwzględnieniem, w pierwszej kolejności, – zgodnie z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Nr
2201/2003 – miejsca zwykłego pobytu dziecka w momencie wniesienia tego żądania.
W wyroku Mercredi (C-497/10 PPU, pkt 46) TS orzekł, że znaczenie i zakres pojęcia „zwykły pobyt” należy ustalić
zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Pojęcie to odpowiada miejscu, gdzie
dziecko wykazuje pewną integrację ze środowiskiem społecznym i rodzinnym (wyrok C, C-376/14 PPU, pkt 50).
Trybunał wskazał, że do sądu krajowego należy ustalenie tego miejsca na podstawie wszystkich istotnych
okoliczności danej sprawy. Istotne znacznie mają w szczególności warunki oraz powody pobytu dziecka w danym
państwie członkowskim, a także jego obywatelstwo. Oprócz fizycznej obecności dziecka na terytorium państwa, którą
należy uwzględnić, również inne dodatkowe czynniki powinny wykazać, że ta obecność nie ma charakteru
tymczasowego lub okazjonalnego (wyrok Mercredi, C-497/10 PPU, pkt 47–49). Zatem ustalenie zwykłego pobytu
dziecka w danym państwie członkowskim wymaga co najmniej fizycznej obecności dziecka w tym państwie
członkowskim. Tymczasem w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym jest bezsporne, że V nigdy nie było
na Litwie. Trybunał stwierdził, że w takich okolicznościach sama okoliczność, że jednym z obywatelstw dziecka jest
obywatelstwo tego państwa, nie wystarcza do uznania, że to dziecko ma w tym państwie miejsce zwykłego pobytu
w rozumieniu rozporządzenia Nr 2201/2003. Natomiast fizyczna obecność dziecka w innym państwie członkowskim –

w niniejszym przypadku w Królestwie Niderlandów – w którym mieszka ono wraz z jednym ze swych rodziców przez
wiele lat, prowadzi do przyznania sądom tego państwa jurysdykcji do rozpoznawania powództw w sprawach
dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej i zobowiązań alimentacyjnych w odniesieniu do tego dziecka. Trybunał
stwierdził, że odmienna interpretacja jest możliwa tylko w przypadku, gdyby istniały okoliczności faktyczne
prowadzące do odstąpienia od zasady jurysdykcji ogólnej miejsca zwykłego pobytu. Tymczasem takie okoliczności
w żaden sposób nie wynikają z akt sprawy. Trybunał uznał, że w rozpatrywanej sprawie jurysdykcję w sprawach
dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej mają sądy państwa członkowskiego miejsca zwykłego pobytu dziecka,
którymi są sądy niderlandzkie. W konsekwencji do tych sądów należy orzeczenie w przedmiocie żądań, takich jak te
przedstawione przez W, mających na celu uzyskanie zmiany ustalenia miejsca pobytu dziecka, wysokości
zobowiązań alimentacyjnych oraz zasad wykonywania prawa danego rodzica do osobistej styczności.
Rzecznik generalny podniósł, że sądy, które orzekły w przedmiocie rozwodu, czyli sądy litewskie, nie korzystają
w sprawie takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym z prorogacji jurysdykcji (pkt 43–49 opinii). Trybunał
wskazał, że nawet gdyby jurysdykcja tych sądów została – zgodnie z art. 12 ust. 1 lit. b) rozporządzenia Nr
2201/2003 – uznana przez X, to zgodnie z art. 12 ust. 2 lit. a) i b) tego rozporządzenia ta jurysdykcja ustałaby
w momencie uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego powództwo o rozwód i rozstrzygającego
w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej. Okoliczność, że prawomocne orzeczenie, na którym dany rodzic
oparł się w celu wniesienia żądania dotyczącego jego zmiany, nie zostało uznane, w całości lub w części, przez sądy
państwa członkowskiego miejsca zwykłego pobytu dziecka, nie stanowi przeszkody – niezależnie od tego, czy brak
uznania jest zasadny czy też nie – dla tego, aby te sądy miały jurysdykcję do rozpoznania tego żądania, o ile to
żądanie prowadzi do wszczęcia nowego postępowania.
Reasumując TS orzekł, że art. 8 rozporządzenia Nr 2201/2003 oraz art. 3 rozporządzenia Nr 4/2009 należy
interpretować w ten sposób, że w sprawie takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, sądy państwa
członkowskiego, które wydały prawomocne orzeczenie w sprawie dotyczącej odpowiedzialności
rodzicielskiej i zobowiązań alimentacyjnych w odniesieniu do małoletniego dziecka, nie mają już jurysdykcji
do rozpoznania żądania dotyczącego zmiany rozstrzygnięć zawartych w tym orzeczeniu, jeżeli miejsce
zwykłego pobytu tego dziecka znajduje się na terytorium innego państwa członkowskiego. Jurysdykcję do
rozpoznania tego żądania mają sądy tego innego państwa.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie
Wyrok TS z 15.2.2017 r., W i V, C-499/15