Klauzula antykumulacyjna w postępowaniu karnym a należności na rzecz ZUS

Klauzula antykumulacyjna w postępowaniu karnym dotycząca należności na rzecz ZUS budzi kontrowersje i wątpliwości interpretacyjne. Sąd Najwyższy podjął decyzję w sprawie, gdzie oskarżony nieuiścił składek na ubezpieczenie społeczne, co skutkowało zadłużeniem wobec ZUS. Postępowanie karne zostało warunkowo umorzone, jednak apelacje podniesiono w sprawie zastosowania klauzuli antykumulacyjnej. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, wskazując, że klauzula nie ma zastosowania do należności publicznoprawnych w postaci składek na ubezpieczenie społeczne uiszczanych na rzecz ZUS.

Tematyka: klauzula antykumulacyjna, postępowanie karne, należności publicznoprawne, ZUS, składki na ubezpieczenie społeczne, Sąd Najwyższy, interpretacja przepisów, odpowiedzialność karne

Klauzula antykumulacyjna określona w art. 415 § 1 zd. 2 KPK nie ma zastosowania w wypadku nałożenia na
oskarżonego na podstawie art. 67 § 3 KK obowiązku naprawienia szkody przez uiszczenie na rzecz ZUS
należności publicznoprawnej w postaci zaległych składek na ubezpieczenie społeczne – uznał Sąd
Najwyższy.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych zawiadomił Prokuraturę Rejonową w G. o tym, że „B.” spółka jawna nie wywiązała
się z obowiązku opłaty składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych w części finansowanej przez ubezpieczonych i przez pracodawcę za okres od stycznia
2015 r. do października 2015 r. – z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej. Zygmunt S. został
oskarżony o to, że w podanym wyżej okresie, prowadząc działalność gospodarczą pod nazwą „B.” sp.j., wykonując
czynności z zakresu prawa pracy, uporczywie naruszał prawa pracowników, wynikające z ubezpieczenia
społecznego, w ten sposób, że nie dopełnił ustawowego obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
w części finansowanej przez ubezpieczonego (pracownika) oraz w części składek finansowanych przez pracodawcę
(płatnika) w łącznej kwocie ponad 59 tys. zł, doprowadzając w ten sposób do zadłużenia wobec ZUS, działając na
szkodę pracowników oraz ZUS.
Sąd I instancji uznając, że wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, warunkowo umorzył postępowanie
karne wobec oskarżonego na okres próby jednego roku. Orzeczenie to zaskarżone zostało apelacjami obrońcy
oskarżonego oraz pełnomocnika ZUS.
Sąd II instancji przekazał SN pytanie prawne o następującej treści: „Czy klauzula »antykumulacyjna« określona w art.
415 § 1 zd. 2 KPK ma zastosowanie do należności publicznoprawnych w postaci składek na ubezpieczenie
społeczne uiszczanych na rzecz ZUS?”.
Sąd wskazał, że problem prawny ujawnił się w związku z wniesieniem apelacji przez pełnomocnika oskarżyciela
posiłkowego, w której domaga się on nałożenia na oskarżonego obowiązku naprawienia szkody w sytuacji, w której
ZUS wystawił już tytuły egzekucyjne dotyczące wymaganych należności, w oparciu o które prowadzone jest już
postępowanie egzekucyjne.
Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały. Wątpliwości sądu II instancji wyłoniły się na tle przepisu art. 415 § 1 KPK,
o treści ustalonej ustawą z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015
r. poz. 369), który brzmi: „W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach
wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub
części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku
naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające
z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono”.
Sąd Najwyższy uznał, że wbrew stanowisku sądu II instancji, omawiany przepis nie jest sformułowany niejasno, czy
wadliwie, nie jest też rozbieżnie interpretowany w orzecznictwie i piśmiennictwie, zatem przedstawione SN
zagadnienie prawne nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy.
Kierując się dyrektywami wykładni językowej SN stwierdził, że choć pojęcie „roszczenie” nie ma definicji legalnej
w polskim systemie prawa, to jednak w języku prawniczym ma ustalone znaczenie jako pojęcie z zakresu prawa
cywilnego. Roszczenie to normatywna postać prawa podmiotowego, roszczenia są wynikiem przyznania przez
przepisy lub porozumienie stron konkretnego stosunku, oznaczonemu podmiotowo uprawnionemu, możliwości
żądania określonego zachowania od skonkretyzowanego podmiotu zobowiązanego; jest to typowy sposób
kształtowania praw względnych – wierzytelności objętych zobowiązaniami. Sąd Najwyższy podkreślił, że
cywilnoprawne pojmowanie roszczenia, o którym mowa w art. 415 § 1 zd. 2 KPK, nie wywołało rozbieżności
ani w orzecznictwie sądów, ani też w piśmiennictwie dotyczącym prawa karnego. Składki na ubezpieczenie
społeczne są należnościami publicznoprawnymi. Przy ustalonym rozumieniu terminu „roszczenie” nie
powinno być wątpliwości, że klauzula antykumulacyjna z art. 415 § 1 zd. 2 KPK nie ma zastosowania do
należności publicznoprawnych w postaci składek na ubezpieczenie społeczne uiszczanych na rzecz ZUS
(cywilnoprawne postrzeganie roszczenia determinuje także rozumienie pozostałych członów rozważanego
przepisu, tj. „jest przedmiotem innego postępowania” i „o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono”).
Postanowienie SN z 19.1.2017 r., I KZP 15/16

Sąd Najwyższy, analizując wykładnię prawną i językową, jednoznacznie stwierdził, że klauzula antykumulacyjna z art. 415 § 1 zd. 2 KPK nie obejmuje należności publicznoprawnych takich jak składki na ubezpieczenie społeczne. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla interpretacji przepisów dotyczących odpowiedzialności karnej za nieterminowe opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne.