Minimalne stawki wynagrodzenia adwokatów

Tematyka: minimalne stawki wynagrodzenia adwokatów, VAT, bułgarskie sądy, naczelna rada adwokacka, NRA, przewinienie dyscyplinarne, minimalne kwoty, rozporządzenie Nr 1, TS, art. 101 TFUE, art. 4 ust. 3 TUE, art. 78 ak. 1 lit. a) dyrektywy 2006/112, związek przedsiębiorstw, konkurencja, art. 101 ust. 1 TFUE, art. 4 ust. 3 TUE, dyrektywa 77/249

Trybunał orzekł, że art. 78 ak. 1 lit. a) dyrektywy 2006/112 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia
się on obowiązywaniu przepisów krajowych, takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, na
mocy których VAT stanowi część wynagrodzenia zarejestrowanych adwokatów, jeżeli powoduje to, że te
wynagrodzenia podlegają podwójnemu opodatkowaniu z tytułu VAT.
W sprawach rozpatrywanych przez bułgarskie sądy wniesiono o zasądzenie kwoty w wysokości 60 BGN i 200 BGN
z tytułu wynagrodzenia adwokatów. Te kwoty były niższe od 300 BGN, tj. minimalnej kwoty przewidzianej
w bułgarskim rozporządzeniu Nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokatów (dalej jako:
rozporządzenie Nr 1). Sądy uznały, że wynegocjowanie wynagrodzenia niższego niż przewidziane w tym
rozporządzeniu stanowi przewinienie dyscyplinarne na mocy bułgarskiej ustawy o adwokaturze. Bułgarskie przepisy
upoważniają naczelną radę adwokacką (dalej jako: NRA), w której skład wchodzą wyłącznie adwokaci wybrani przez
adwokatów, do ustalenia minimalnych stawek wynagrodzeń, bez jakiejkolwiek kontroli ze strony władz publicznych.
Sporną kwestię stanowiło również, że w odniesieniu do zarejestrowanych adwokatów od wynagrodzenia nalicza się
podlegający zapłacie VAT i uważa się go za nierozdzielną część należnego od klienta wynagrodzenia, które zostaje
podwyższone o 20% VAT. Konsekwencją takiego naliczenia VAT jest to, że wynagrodzenie objęte jest ponownie
wskazaną stawką podatku, ponieważ zmianie uległa podstawa opodatkowania.
W pytaniach prejudycjalnych sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy art. 101 ust. 1 TFUE w zw. z art. 4 ust. 3 TUE
należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się obowiązywaniu przepisów krajowych, które nie zezwalają
adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż minimalna stawka określona
w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów pod rygorem wszczęcia wobec tego adwokata
postępowania dyscyplinarnego, oraz nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od
tej minimalnej stawki?
Postanowienie art. 101 TFUE odnosi się wyłącznie do zachowań przedsiębiorstw i nie dotyczy przepisów
ustawowych lub wykonawczych pochodzących od państw członkowskich. Jednak z orzecznictwa TS wynika, że to
postanowienie w zw. z art. 4 ust. 3 TUE, który ustanawia obowiązek współpracy między Unią a państwami
członkowskimi, nakłada na państwa członkowskie obowiązek nieprzyjmowania oraz nieutrzymywania w mocy
przepisów, również o charakterze ustawowym lub wykonawczym, które mogłyby pozbawiać skuteczności reguły
konkurencji znajdujące zastosowanie do przedsiębiorstw (wyrok Etablissements Fr. Colruyt, C 221/15, pkt 43).
Naruszenie art. 101 TFUE w zw. z art. 4 ust. 3 TUE ma miejsce wówczas, gdy państwo członkowskie narzuca lub
faworyzuje zawieranie porozumień sprzecznych z art. 101 TFUE lub wzmacnia skutki tych porozumień, czy to
pozbawia swoje własne regulacje charakteru państwowego, przenosząc odpowiedzialność za podejmowanie decyzji
ingerujących w sferę interesów ekonomicznych na podmioty prywatne (wyrok Etablissements Fr. Colruyt, pkt 44
i przytoczone tam orzecznictwo). Nie jest tak w sytuacji, w której stawki są ustalane z poszanowaniem kryteriów
interesu publicznego określonych przez ustawę, a władze publiczne nie delegują swych prerogatyw w zakresie
zatwierdzenia lub ustalenia stawek prywatnym podmiotom gospodarczym, nawet jeżeli przedstawiciele tych
podmiotów nie są w mniejszości w ramach komitetu proponującego te stawki (wyrok API i in., od C 184/13 do C
187/13, C 194/13, C 195/13 I C 208/13, pkt 31).
Z orzecznictwa TS wynika, że stawki określone przez organizację zawodową mogą mieć jednak charakter
państwowy, w szczególności wówczas, gdy członkowie tej organizacji są ekspertami niezależnymi od
zainteresowanych podmiotów gospodarczych i są oni zobowiązani z mocy prawa do ustalenia stawek
z uwzględnieniem nie tylko interesów przedsiębiorstw lub stowarzyszeń przedsiębiorstw sektora, który ich wyznaczył,
ale również interesu ogólnego oraz interesów przedsiębiorstw z innych sektorów lub odbiorców omawianych usług
(wyrok API i in., pkt 34). W celu zagwarantowania, że członkowie organizacji zawodowej działają rzeczywiście
z poszanowaniem interesu ogólnego, kryteria tego interesu powinny być określone w ustawie w sposób dostatecznie
precyzyjny, i należy zapewnić skuteczną kontrolę oraz uprawnienia do podejmowania ostatecznych decyzji po stronie
państwa (wyrok API i in., pkt 41).
Trybunał stwierdził, że w rozpatrywanej sprawie sporne przepisy nie zawierają żadnego precyzyjnego kryterium
mogącego zagwarantować, że minimalne stawki wynagrodzenia adwokata, określone przez NRA będą sprawiedliwe
i uzasadnione, przy jednoczesnym poszanowaniu interesu ogólnego. W szczególności te przepisy nie przewidują
żadnego warunku odpowiadającego wymogom wyrażonym w orzecznictwie bułgarskiego NSA dotyczącym
w szczególności dostępu obywateli i osób prawnych do wykwalifikowanej pomocy prawnej, a także konieczności
zapobiegania wszelkiemu ryzyku pogorszenia jakości świadczonych usług. Ponadto z akt sprawy wynika, że jedyną
kontrolą sprawowaną przez władzę publiczną w odniesieniu do rozporządzeń NRA jest kontrola sprawowana przez
NSA, która ogranicza się do kwestii, czy te rozporządzenia są zgodne z bułgarską Konstytucją i ustawą.

W ocenie TS z uwagi na brak przepisów mogących zapewnić, że NRA zachowuje się jak działająca w interesie
ogólnym wydzielona część władzy publicznej, podlegająca skutecznej kontroli ze strony państwa i z zachowaniem
uprawnień do podejmowania ostatecznych decyzji po stronie państwa, organizacja zawodowa taka jak NRA powinna
być uznana za związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 101 TFUE, gdy przyjmuje ona rozporządzenia określające
minimalne stawki wynagrodzenia adwokata. Ponadto, aby unijne reguły konkurencji obejmowały przepisy będące
przedmiotem postępowania głównego, te przepisy powinny ograniczać konkurencję wewnątrz wspólnego rynku
(wyrok API i in., pkt 42). Trybunał stwierdził, że ustalanie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata, które są
wiążące na podstawie przepisów krajowych, takich jak sporne przepisy, w wyniku czego inne podmioty świadczące
usługi prawne nie mogą ustalać niższych stawek wynagrodzenia niż te stawki minimalne, jest równoznaczne
z horyzontalnym ustalaniem minimalnych stawek narzuconych (wyrok API i in., pkt 43). Wobec powyższego TS
stwierdził, że sporne przepisy, które nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia
w kwocie niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową
adwokatów, jaką jest NRA, pod rygorem wszczęcia wobec tego adwokata postępowania dyscyplinarnego, oraz nie
zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej, mogą ograniczać
konkurencję na rynku wewnętrznym w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE.
Trybunał zaznaczył, że sporne przepisy, które czynią wiążącą decyzję związku przedsiębiorstw, której celem lub
skutkiem jest ograniczenie konkurencji lub ograniczenie swobody działania stron lub jednej z nich, nie są w każdej
sytuacji objęte zakazem przewidzianym w art. 101 ust. 1 TFUE w zw. z art. 4 ust. 3 TUE. W celu stosowania tych
postanowień Traktatów do danych przypadków należy przede wszystkim uwzględnić całościowy kontekst, w którym
dana decyzja związku przedsiębiorstw została przyjęta lub wywołuje skutki, a w szczególności cele tej decyzji.
Następnie należy ustalić, czy ograniczenie konkurencji, które stąd wynika, jest nierozłącznie związane z realizacją
takich celów (wyroki: Wouters i in., C 309/99, pkt 97; Consiglio Nazionale dei Geologi, C 136/12, pkt 53). Trybunał
stwierdził, że w tym kontekście należy zbadać, czy ograniczenia nałożone przez sporne przepisy poprzestają na tym,
co jest niezbędne do zapewnienia realizacji uzasadnionych celów (wyrok Meca-Medina i Majcen/Komisja, C 519/04
P, pkt 47). Trybunał uznał, że uwzględniając akta sprawy, którymi dysponuje, nie jest on w stanie dokonać oceny, czy
sporne przepisy, które nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż
minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez NRA, mogą być uznane za niezbędne do realizacji
uzasadnionego celu. Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny z uwzględnieniem
ogólnego kontekstu, w jakim rozporządzenie Nr 1 zostało przyjęte lub wywołuje skutki, czy w świetle wszystkich
mających znaczenie informacji, jakimi sąd ten dysponuje, normy nakładające ograniczenia będące przedmiotem
postępowania głównego mogą być uznane za niezbędne do realizacji tego celu.
Trybunał orzekł, że art. 101 ust. 1 TFUE w zw. z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że przepisy
krajowe – takie jak będące przedmiotem postępowania głównego, które nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na
uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez
organizację zawodową adwokatów, jaką jest NRA, pod rygorem wszczęcia wobec tego adwokata postępowania
dyscyplinarnego, oraz nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty
minimalnej – mogą ograniczać konkurencję na rynku wewnętrznym w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE. Do sądu
odsyłającego należy zbadanie, czy takie przepisy krajowe w świetle ich konkretnych zasad stosowania odpowiadają
rzeczywiście uzasadnionym celom i czy nałożone w ten sposób ograniczenia poprzestają na tym, co jest niezbędne
do zapewnienia realizacji tych uzasadnionych celów.
W ocenie TS art. 101 ust. 1 TFUE w zw. z art. 4 ust. 3 TUE oraz dyrektywą 77/249, należy interpretować w ten
sposób, że nie sprzeciwia się on obowiązywaniu przepisów krajowych, takich jak będące przedmiotem postępowania
głównego, na mocy których sąd krajowy zasądza zwrot wynagrodzenia adwokata na rzecz osób prawnych
i niezależnych przedsiębiorców, jeżeli byli oni reprezentowani przez doradcę prawnego.
Poprzez kolejne pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy dyrektywę 2006/112/WE z 28.11.2006
r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się
ona obowiązywaniu przepisów krajowych, takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, na mocy których
VAT stanowi część wynagrodzenia zarejestrowanych adwokatów, powodując, że te wynagrodzenia podlegają
podwójnemu opodatkowaniu z tytułu VAT?
Zgodnie z art. 78 ak. 1 lit. a) dyrektywy 2006/112 podstawa opodatkowania obejmuje w szczególności podatki, cła,
opłaty i inne należności, z wyjątkiem VAT. Zgodnie z orzecznictwem TS zasada neutralności podatkowej, sprzeciwia
się, aby opodatkowanie działalności zawodowej podatnika prowadziło do podwójnego opodatkowania (wyroki: Puffer,
C 460/07, pkt 46; Kłub, C 153/11, pkt 42).
W niniejszym przypadku w zakresie, w jakim sąd odsyłający stwierdził, że przepisy krajowe będące przedmiotem
postępowania głównego prowadzą do podwójnego opodatkowania wynagrodzenia adwokata z tytułu VAT, takie
przepisy nie są zgodne z art. 78 ak. 1 lit. a) dyrektywy 2006/112 ani z zasadą neutralności podatkowej, na której
opiera się wspólny system podatku VAT.