Orzeczenie przez sąd odwoławczy po raz pierwszy kary łącznej

W publikacji omawiane są kwestie orzekania przez sąd odwoławczy po raz pierwszy kary łącznej oraz zasady dwuinstancyjności w postępowaniu sądowym. Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie rozbieżności w wykładni prawa dotyczących prawa do obrony i możliwości orzeczenia kary łącznej. Analizowane są również stanowiska orzecznicze dotyczące konstytucyjnego prawa do obrony oraz kontroli instancyjnej orzeczeń sądowych.

Tematyka: orzeczenie, sąd odwoławczy, kara łączna, dwuinstancyjność, prawo do obrony, postępowanie sądowe, konstytucja RP, zmiany w przepisach, uchwała SN

1. W sprawie o wydanie wyroku łącznego sąd odwoławczy może orzec po raz pierwszy karę łączną, gdy
w I instancji został wydany zaskarżony apelacją wyrok łączny, orzekający karę na bazie określonych skazań
oraz umarzający postępowanie na podstawie art. 572 KPK w pozostałym zakresie.
2. Nie jest także wykluczone orzeczenie przez sąd odwoławczy kary łącznej w oparciu o skazania, które nie
były podstawą orzeczenia kary łącznej przez sąd I instancji – stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale podjętej
w składzie 7 sędziów.

Pierwszy Prezes SN wystąpił o rozstrzygnięcie przez skład 7 sędziów SN rozbieżności w wykładni prawa w zakresie
dotyczącym następującego zagadnienia prawnego: „Czy w sprawie o wydanie wyroku łącznego zasada
dwuinstancyjności postępowania sądowego, prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej
instancji, prawo do obrony oraz ograniczenia w zakresie wydania wyroku kasatoryjnego stoją na
przeszkodzie orzeczeniu przez sąd odwoławczy po raz pierwszy kary łącznej albo orzeczeniu jej w innym
zakresie niż orzekł sąd pierwszej instancji?”.
W jednym z prezentowanych w orzecznictwie poglądów przyjęto, że w sprawie o wydanie wyroku łącznego, toczącej
się w trybie art. 568a § 1 pkt 2 KPK, z uwagi na konieczność zagwarantowania skazanemu konstytucyjnego prawa
do zaskarżenia wyroku sądu I instancji, a także do realizowania prawa do obrony przed sądem odwoławczym,
wyłączona jest, co do zasady, możliwość wydania przez sąd II instancji orzeczenia co do kary łącznej w sytuacji
procesowej, w której sąd I instancji nie orzekł w przedmiocie kary łącznej obejmującej kary wymierzone za określone
przestępstwa prawomocnymi wyrokami. Prawo do obrony należy do fundamentalnych praw człowieka
potwierdzonych w aktach prawa międzynarodowego, jak też w Konstytucji RP. W art. 6 KPK zawarto ogólną formułę,
że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, jednak w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP stanowi się o prawie do obrony
we wszystkich stadiach postępowania. Przyjąć więc należy, że nie jest dopuszczalne pozbawienie oskarżonego
realnego korzystania z prawa do obrony w żadnym stadium postępowania, nie może zaś ulegać wątpliwości, iż jedną
z form korzystania z prawa do obrony jest sama możliwość zaskarżenia orzeczenia określającego po raz pierwszy
w toku postępowania zakres odpowiedzialności karnej oskarżonego, nie tylko w formie wymierzenia określonych kar
za przypisane przestępstwa, ale też wymierzenia kar łącznych (zob. wyrok SN z 11.4.2017 r., III KK 420/16, OSNKW
Z 8/2017, poz. 48).
Odmienne stanowisko opiera się na założeniu, że jest w pełni dopuszczalne i zasadne w świetle zasady
dwuinstancyjności, a ponadto niezbędne w świetle zasady szybkości procesu, dopuszczenie możliwości wydania
przez sąd II instancji orzeczenia co do kary łącznej w wyroku łącznym w sytuacji, w której sąd I instancji nie orzekł
w tożsamym zakresie odnośnie do tej kary. Przyjmuje się, że standard konstytucyjny wynikający z przepisów art. 78
i 176 Konstytucji RP nie wymaga, by każde nowe, tj. odmienne od zapatrywania wyrażonego przez sąd I instancji,
ustalenie sądu II instancji, mogło być przedmiotem zaskarżenia (zob. wyrok SN z 15.11.2017 r., IV KS 5/17,
).
W orzecznictwie TK wyrażono pogląd, że sąd II instancji może, a nawet powinien, dokonać nowych ustaleń i dojść do
niewyrażonych uprzednio wniosków, jeśli są one uzasadnione w świetle zgromadzonego materiału procesowego
i regulacji prawnej rozstrzyganego sporu. Dodatkowe ustalenia sądu II instancji, mimo że są dokonywane po raz
pierwszy w całym postępowaniu sądowym, nie mają atrybutu orzeczenia pierwszoinstancyjnego. W przeciwnym razie
postępowanie sądowe stałoby się wieloinstancyjne i jeśli dawałoby ochronę jego stronom, to miałaby ona charakter
spóźniony. Powszechne byłoby również zjawisko przewlekłości postępowania, a prawo do sądu rozpoznającego
sprawę bez nieuzasadnionej zwłoki stałoby się iluzoryczne (zob. wyrok TK z 30.10.2012 r., SK 20/11, OTK-A Nr
9/2012, poz. 110).
Podejmując uchwałę SN uznał, że w polskim postępowaniu karnym dwuinstancyjność powinna być
postrzegana w znaczeniu formalnym, tj. jako zagwarantowanie stronie możliwości wniesienia środka
odwoławczego od wydanego przez sąd I instancji orzeczenia kończącego postępowanie i doprowadzenia do
sprawdzenia prawidłowości tego orzeczenia przez sąd wyższego rzędu. Gwarancja wynikająca z art. 176 ust. 1
Konstytucji RP, zgodnie z którym postępowanie sądowe musi być co najmniej dwuinstancyjne, nie oznacza, że
w odniesieniu do każdego rozstrzygnięcia zawartego w orzeczeniu sądu odwoławczego, które zawiera w sobie
element nowości w porównaniu z orzeczeniem poddawanym takiej kontroli, musi być otwarta droga kontroli
instancyjnej [zob. uchwała SN (7) z 23.3.2011 r., I KZP 28/10,
]. Odmienne rozumienie gwarancji
dwuinstancyjności oznaczałoby, że jakakolwiek korekta orzeczenia pierwszoinstancyjnego dokonana przez sąd
odwoławczy, także na korzyść oskarżonego, nie byłaby dopuszczalna, skoro orzeczenie sądu odwoławczego nie
podlega kontroli odwoławczej.

Sąd Najwyższy podkreślił, że przejawem akceptacji przez ustawodawcę formalnego rozumienia zasady
dwuinstancyjności, jak też dążenia do orzekania przez sądy II instancji według modelu apelacyjnego, a nie
rewizyjnego, niewątpliwie są dokonane w ostatnim czasie zmiany przepisów procedury karnej dotyczących
postępowania odwoławczego, zwłaszcza ustawa z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego
oraz niektórych innych ustaw – Dz.U. poz. 1247 ze zm. oraz ustawa z 11.3.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw – Dz.U. poz. 437 ze zm.).
W uzasadnieniu wskazano, że prawo do zaskarżenia orzeczenia nie powinno być utożsamiane z prawem do
obrony. Artykuł 42 ust. 2 Konstytucji RP nie gwarantuje prawa do zaskarżenia orzeczenia za pomocą apelacji,
użyte w tym przepisie sformułowanie „we wszystkich stadiach postępowania” wskazuje, że gwarancja prawa
do obrony odnosi się do wszelkich przewidzianych przez ustawodawcę stadiów postępowania, łącznie
z postępowaniem kasacyjnym (zob. wyrok TK z 17.5.2004 r., SK 32/03, OTK-A Nr 5/2005, poz. 44). Chodzi
zatem o możliwość wykonywania przez oskarżonego obrony (formalnej, materialnej) na każdym etapie
postępowania, tj. na etapie postępowania przygotowawczego, postępowania prowadzonego przez sąd
I instancji oraz przez sąd odwoławczy, jak też na etapie postępowania wykonawczego, nie zaś
o zaskarżalność rozstrzygnięć wydawanych przez organy procesowe. Dostrzec też należy, że możliwość
zaskarżenia orzeczenia wydanego w I instancji (art. 78 Konstytucji RP) nie należy do samej nienaruszalnej istoty
konstytucyjnego prawa do obrony, ale jest środkiem ochrony tego prawa, o czym świadczy systematyka ustawy
zasadniczej. Nie narusza prawa do obrony w stopniu niemożliwym do zaakceptowania orzeczenie po raz pierwszy
przez sąd odwoławczy w sprawie o wydanie wyroku łącznego kary łącznej, tym bardziej orzeczenie jej w innym
zakresie, niż orzekł sąd I instancji.
Uchwała SN(7) z 28.6.2018 r., I KZP 3/18

Sąd Najwyższy podkreślił znaczenie dwuinstancyjności w postępowaniu karnym oraz dokonane zmiany w przepisach procedury karnej mające na celu orzekanie przez sądy II instancji według modelu apelacyjnego. Uchwała SN z 28.6.2018 r., I KZP 3/18 podsumowuje stanowisko sądu w kontekście praw do zaskarżenia orzeczenia i obrony w procesie karnym.