Uchylenie wyroku przez sąd odwoławczy i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w wypadku zaskarżenia wyroku uniewinniającego

Publikacja omawia możliwość uchylenia wyroku uniewinniającego przez sąd odwoławczy i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania zgodnie z regułą ne peius. Wskazuje, że decyzja o uchyleniu wyroku zależy od stwierdzenia uchybień i podstaw do wydania wyroku skazującego. Analizowane są różne interpretacje oraz konsekwencje takich postępowań, w tym zakres kontroli SN.

Tematyka: uchylenie wyroku, sąd odwoławczy, reguła ne peius, art. 454 KPK, postępowanie dowodowe, wyrok skazujący, postępowanie odwoławcze, kontrola SN

Możliwość uchylenia wyroku uniewinniającego, umarzającego albo warunkowo umarzającego postępowanie
karne i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania związana z regułą ne peius określoną w art. 454 § 1
Kodeksu postępowania karnego (art. 437 § 2 zd. 2 KPK) zachodzi dopiero wtedy, gdy sąd odwoławczy –
w wyniku usunięcia stwierdzonych uchybień stanowiących jedną z podstaw odwoławczych określonych
w art. 438 pkt 1–3 KPK (czyli np. po uzupełnieniu postępowania dowodowego, dokonaniu prawidłowej oceny
dowodów, poczynieniu prawidłowych ustaleń faktycznych) – stwierdza, że zachodzą podstawy do wydania
wyroku skazującego czemu stoi na przeszkodzie zakaz określony w art. 454 § 1 KPK. Sama tylko możliwość
wydania takiego wyroku w ponownym postępowaniu przed sądem I instancji jest niewystarczająca dla
przyjęcia wystąpienia reguły ne peius określonej w art. 454 § 1 KPK – wynika z uchwały podjętej przez SN
w składzie 7 sędziów.
Pierwszy Prezes SN wystąpił z wnioskiem o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego: „Czy określona w art. 437 § 2
w zw. z art. 454 § 1 KPK przesłanka uchylenia wyroku sądu I instancji i przekazania mu sprawy do
ponownego rozpoznania, zachodzi już wtedy, gdy sąd odwoławczy stwierdzi naruszenie związane
z postępowaniem dowodowym, które pozwala uznać wyrok uniewinniający, umarzający lub warunkowo
umarzający postępowanie za wadliwy i otwiera perspektywę wydania wyroku skazującego, czy też dopiero
wtedy, gdy po usunięciu tego naruszenia przez uzupełnienie postępowania dowodowego sąd odwoławczy
stwierdza, że zachodzą podstawy do wydania wyroku skazującego?”.
Jedna z prezentowanych w orzecznictwie wykładni zakłada, że już samo stwierdzenie naruszenia mogącego
skutkować wydaniem na dalszym etapie postępowania wyroku skazującego, choć wobec potrzeby uzupełnienia
postępowania dowodowego nie można jeszcze mówić o realnej perspektywie wydania takiego wyroku, daje
podstawę do uchylenia wyroku sądu I instancji (zob. postanowienie SN z 29.5.2018 r., II KS 6/18,
;
postanowienie SN z 16.5.2018 r., V KS 7/18,
; postanowienie SN z 23.5.2017 r., III KS 2/17,
).
Drugie stanowisko nakazuje przed wydaniem przez sąd odwoławczy wyroku kasatoryjnego przeprowadzenie
dowodów, z którymi wiąże się stwierdzone naruszenie w sferze postępowania dowodowego, a następnie
kompleksową ocenę materiału dowodowego z punktu widzenia realności wydania wyroku skazującego. Wykładnia ta
opiera się na założeniu, że nie zawsze stwierdzone uchybienie będzie skutkować wydaniem wyroku skazującego,
gdyż po uzupełnieniu postępowania dowodowego może okazać się, że nowe dowody nie dały podstawy do zmiany
zaskarżonego wyroku uniewinniającego, bądź też istnieją podstawy do wydania innego wyroku niż skazujący
(umarzającego lub warunkowo umarzającego postępowanie), co pozwala sądowi odwoławczemu orzekać
reformatoryjnie (zob. wyrok SN z 16.1.2018 r., V KS 13/17,
; wyrok SN z 20.9.2017 r., V KS 5/17,
;
wyrok SN z 10.8.2017 r., III KS 5/17,
; wyrok SN z 27.7.2017 r., IV KS 2/17,
).
W uzasadnieniu wniosku podkreślono, że przyjęcie jednego z zarysowanych powyżej poglądów na wykładnię art. 437
§ 2 w zw. z art. 454 § 1 KPK determinuje nie tylko zakres prowadzenia postępowania dowodowego przez sąd
odwoławczy w przypadku stwierdzenia naruszenia prawa procesowego mogącego mieć wpływ na wydany wyrok,
lecz również zakres kontroli sprawowanej przez SN w ramach rozpoznawania skargi na wyrok sądu odwoławczego.
Podejmując uchwałę SN wyjaśnił, że art. 454 § 1 KPK, statuujący jedną z dwóch reguł ne peius, zakazujący sądowi
odwoławczemu skazania oskarżonego, który został uniewinniony w I instancji albo wobec którego umorzono lub
warunkowo umorzono postępowanie karne, nie określa podstaw uchylenia przez sąd odwoławczy zaskarżonego
wyroku, a ogranicza jedynie zakres dostępnych dla sądu odwoławczego po przeprowadzeniu postępowania
odwoławczego rozstrzygnięć, wyłączając w określonym układzie jedynie możliwość zmiany wyroku i skazania
oskarżonego. Przepis ten nie stoi na przeszkodzie utrzymaniu zaskarżonego wyroku w mocy, umorzeniu
postępowania czy warunkowemu umorzeniu postępowania karnego. Sąd Najwyższy podkreślił, że skoro więc
przeszkodą w merytorycznym orzekaniu przez sąd odwoławczy w wypadku reguły ne peius określonej w art.
454 § 1 KPK jest niestwierdzone przez ten sąd uchybienie, jego wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia,
a jedynie to, jakiego rodzaju rozstrzygnięcie miałoby zapaść w postępowaniu apelacyjnym, to sąd
odwoławczy nie może poprzestać na stwierdzeniu zaistnienia określonego uchybienia określonego w art. 438
pkt 1–3 KPK, a zobowiązany jest uchybienie to usunąć i zbadać jakiego rodzaju rozstrzygnięcie należałoby
wydać w postępowaniu odwoławczym. W rezultacie jedynie potrzeba skazania oskarżonego, uniewinnionego
w pierwszej instancji albo wobec którego umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie karne, dawać
będzie podstawę do wydania wyroku kasatoryjnego. Sama tylko możliwość skazania oskarżonego
w ponownym postępowaniu jest niewystarczająca do wydania takiego orzeczenia przez sąd odwoławczy.

Uchwała SN(7) z 20.9.2018 r., I KZP 10/18

Uchwała SN z 20.9.2018 r., I KZP 10/18, wyjaśnia, że reguła ne peius nie determinuje uchylenia zaskarżonego wyroku, lecz ogranicza zakres możliwych rozstrzygnięć dla sądu odwoławczego. Istotne jest usunięcie uchybień i rzetelna ocena dowodów przed ewentualnym wydaniem wyroku skazującego. Sąd odwoławczy nie może jedynie stwierdzić uchybienia, lecz musi je usunąć i rozważyć właściwe rozstrzygnięcie.