Dopuszczalność wniesienia zażalenia na postanowienie o pozbawieniu statusu oskarżyciela posiłkowego

Artykuł 56§ 3 Kodeksu postępowania karnego dotyczący dopuszczalności wniesienia zażalenia na postanowienie o pozbawieniu statusu oskarżyciela posiłkowego był przedmiotem analizy Trybunału Konstytucyjnego. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla praw pokrzywdzonych i oskarżycieli posiłkowych, wpływając na ich możliwość udziału w procesie karnym oraz prawo do zaskarżenia decyzji sądowych.

Tematyka: Kodeks postępowania karnego, Trybunał Konstytucyjny, oskarżyciel posiłkowy, pozbawienie statusu, zażalenie, Konstytucja RP

Artykuł 56§ 3 Kodeksu postępowania karnego, w brzmieniu obowiązującym do 30.6.2015 r., w zakresie
wyłączającym dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2
KPK odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego ubocznego, jest niezgodny z art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3
Konstytucji RP – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
J.S. w toku postępowania sądowego prowadzonego przed Sądem Rejonowym w K. występował jako oskarżyciel
posiłkowy. Gdy Sąd pozbawił go statusu pokrzywdzonego, a tym samym możliwości działania w charakterze
oskarżyciela posiłkowego, J.S. wniósł zażalenie. Sąd odmówił przyjęcia zażalenia powołując się na art. 56 § 3 KPK.
W skardze konstytucyjnej J.S. wniósł o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP art. 56 § 3 KPK w zakresie,
w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 KPK
i odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, o którym mowa w art. 54 KPK. Zdaniem skarżącego, brak
możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie w przedmiocie pozbawienia go statusu strony procesowej
znacząco ogranicza jego prawo do sądu. Jednocześnie całkowicie wyłączona jest możliwość kontroli tego
postanowienia, co prowadzi do naruszenia konstytucyjnego prawa do zaskarżania decyzji wydanych w I instancji.
Trybunał Konstytucyjny wskazał, że w 2018 r. zapadło orzeczenie, w którym uznano, że art. 56 § 3 KPK w zakresie,
w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 KPK
odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, jest niezgodny z art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (zob.
wyrok TK z 16.5.2018 r., K 12/15, OTK ZU A/2018, poz. 29). Przedmiotem wyrokowania był art. 56 § 3 KPK
w brzmieniu obowiązującym od 1.7.2015 r. Oznacza to, że skutek powołanego wyroku w rozumieniu art. 190 ust. 4
Konstytucji RP rozciąga się jedynie na rozstrzygnięcia wydane po 30.6.2015 r. Ze względu na to ograniczenie TK
wydał wyrok odnoszący się co do spornego przepisu w brzmieniu obowiązującym do 30.6.2015 r., choć nowelizacja
zmieniła kwestionowany przepis jedynie pod kątem redakcyjnym.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że uzyskanie i utrzymanie przez pokrzywdzonego swojego statusu,
a w konsekwencji – pozycji strony procesu karnego, ma, z perspektywy przysługujących mu z tego tytułu
uprawnień, fundamentalne znaczenie. Tym samym pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia
postanowienia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego ubocznego albo status
pokrzywdzonego istotnie ogranicza ochronę jego praw i interesów w procesie karnym. Dokonywana przez sąd
na podstawie art. 56 § 2 KPK ingerencja w prawo oskarżyciela posiłkowego (ubocznego) do udziału w procesie
karnym ma charakter pełny i definitywny. Odejmuje prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego nie w jakimkolwiek
postępowaniu, ale w postępowaniu sądowym, co w kontekście prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1
Konstytucji RP, nabiera wyjątkowego znaczenia. Standardy konstytucyjne w tej materii wymagają szczególnego
uzasadnienia ograniczenia, a tym bardziej odjęcia prawa konstytucyjnego. Oskarżyciel posiłkowy wskutek
rozstrzygnięcia sądu nie może brać udziału w postępowaniu karnym przed sądem, traci status oskarżyciela
posiłkowego i wszystkie wiążące się z nim uprawnienia. Ryzyko bezpodstawnego pozbawienia oskarżyciela
posiłkowego udziału w procesie karnym nie jest przy tym równoważone przez jakikolwiek inny mechanizm
procesowy.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że zaskarżony przepis spowodował odebranie prawa do poddania kontroli
instancyjnej postanowienia w przedmiocie utraty przez zainteresowany podmiot statusu oskarżyciela
posiłkowego ubocznego, a przez to strony, z wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami
karnoprocesowymi, co było w jawnej dysproporcji z wartością efektywności, sprawności i szybkości procesu
karnego. Pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia orzeczenia sądu odbierającego mu status
oskarżyciela posiłkowego ubocznego (jak również pozbawienie podmiotu statusu pokrzywdzonego, co
automatycznie powoduje utratę statusu oskarżyciela posiłkowego ubocznego) nie przechodzi zatem testu
proporcjonalności – nie jest środkiem najmniej dolegliwym ani niezbędnym w rozumieniu art. 31 ust. 3
Konstytucji RP – oraz narusza prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych wydanych w pierwszej instancji
(art. 78 Konstytucji RP). Skutkiem niniejszego wyroku jest możliwość skorzystania przez uprawnione podmioty (w
tym przez skarżącego) z instytucji przewidzianych w art. 190 ust. 4 Konstytucji RP oraz art. 540 § 2 KPK, a także
w art. 4171 § 1 KC, o ile doszło do wyrządzenia im szkody w rozumieniu tego przepisu.
Wyrok TK z 3.10.2018 r., SK 5/16

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego potwierdza, że wyłączenie możliwości zaskarżenia postanowień o pozbawieniu statusu oskarżyciela posiłkowego jest niezgodne z Konstytucją RP. Ogranicza to prawa procesowe pokrzywdzonych i oskarżycieli, stawiając wątpliwości co do zgodności z zasadami sprawiedliwości i efektywności procesu karnego.