Przestępstwo niealimentacji

Zmiana treści art. 209 KK od 31.5.2018 r. nie oznacza całkowitej dekryminalizacji niealimentacji. Postanowienie Sądu Najwyższego dotyczy jedynie sprawców uchylających się od alimentacji bez określonej wysokości w orzeczeniu sądu, ugodzie lub umowie. Artykuł analizuje pytanie prawne w kontekście zmiany regulacji i wyjaśnienia SN dotyczące znamion przestępstwa niealimentacji oraz braku dekryminalizacji zachowań.

Tematyka: Przestępstwo niealimentacji, art. 209 KK, Sąd Najwyższy, dekryminalizacja, znamiona przestępstwa, uporczywość, alimenty, obowiązek alimentacyjny, postanowienie SN

Zmiana treści art. 209 KK od 31.5.2018 r. nie oznacza, że doszło do całkowitej dekryminalizacji zachowań,
które stanowiły przestępstwo niealimentacji na postawie poprzedniego brzmienia tego przepisu. Zmiana
dotyczy jedynie sprawców, będących zobowiązanymi na podstawie ustawy do łożenia na utrzymanie osoby
najbliższej, w sytuacji, gdy ich obowiązek alimentacyjny nie został określony co do jego wysokości
w orzeczeniu sądu, ugodzie lub umowie – wynika z postanowienia Sądu Najwyższego.
Stan faktyczny
A.B. uchylał się od wypłaty alimentów na rzecz syna w okresie od 2008 r. do 2015 r. We wrześniu 2018 r. Prokurator
zdecydował o umorzeniu dochodzenia. Od 1.10.2008 r. na mocy art. 209 § 1 KK, kto uporczywie uchyla się od
wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na
utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb
życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Regulacja ta została
znowelizowana i od 31.5.2017 r., kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do
wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna
wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli
opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Sąd orzekający w sprawie przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne: Czy wobec nowelizacji art. 209 KK
wprowadzonej ustawą z 23.3.2017 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom
uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2017 r. poz. 952) do oceny zachowań osoby zobowiązanej do alimentacji,
której obowiązek został określony co do wysokości orzeczeniem sądu, ugodą lub umową,
zapoczątkowanych przed 31.5.2017 r., stosować należy wyłącznie art. 209 KK w jego aktualnym brzmieniu,
czy też możliwe jest skorzystanie z normy art. 4 § 1 KK i zastosowanie art. 209 § 1 KK w brzmieniu sprzed
nowelizacji - jeżeli tak, czy art. 209 § 1 KK w brzmieniu sprzed nowelizacji ma zastosowanie tylko do stanów
faktycznych zakończonych z dniem 30.5.2017 r., czy również do rozpoczętych przed 31.5.2017 r.
i zakończonych po tej dacie?
Z uzasadnienia SN
Sąd Najwyższy postanowił odmówić podjęcia uchwały z uwagi na to, że przedstawiony w pytaniu prawnym problem
nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, w której sformułowano pytanie prawne. Postępowanie toczące się
przed sądem dotyczy uchylania się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego w okresie od 2008 r. do 2015 r.,
a więc zakończonym przed wejściem w życie nowelizacji, natomiast pytanie prawne obejmuje uchylanie się od
obowiązków alimentacyjnych rozpoczętego przed 31.5.2017 r., a zakończonego po zmianie art. 209 KK.
Sąd Najwyższy podkreślił, że wejście w życie nowelizacji nie oznacza pełnej dekryminalizacji zachowań
uznawanych za przestępstwo niealimentacji w rozumieniu poprzednio obowiązującego brzmienia art. 209 KK,
co uzasadniałoby stwierdzenie braku znamion czynu zabronionego i umorzenie postępowania na podstawie
art. 17 § 1 pkt 2 KPK. Po dokonaniu zmian w art. 209 § 1 KK ustawodawca nie odwołuje się już do źródeł
obowiązku alimentacyjnego, zastrzega jedynie, że obowiązek taki ma być określony co do jego wysokości
w orzeczeniu sądowym, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem albo w innej umowie. Częściowa
dekryminalizacja nastąpiła jedynie w odniesieniu do takich zachowań sprawców, będących zobowiązanymi na
podstawie ustawy do łożenia na utrzymanie osoby najbliższej, wobec których obowiązek alimentacyjny nie został
określony co do jego wysokości w orzeczeniu sądu, ugodzie lub umowie. W pozostałej części, w odniesieniu do
wynikającego z ustawy obowiązku alimentacyjnego, przestępność takich zachowań nie uległa zniesieniu (zob.
postanowienie SN z 25.1.2018 r., I KZP 10/17, OSNKW 2018, Nr 11, poz. 73).
Sąd Najwyższy wyjaśnił również, że brak znamienia uporczywości w uchylaniu się od wykonania obowiązku
alimentacyjnego w nowym brzmieniu art. 209 KK nie jest argumentem mogącym uzasadniać dekryminalizację
zachowań wypełniających znamiona przestępstwa art. 209 KK. Znamię uporczywości łączy w sobie dwa elementy.
Jeden z nich charakteryzuje postępowanie sprawcy od strony podmiotowej, a polega na szczególnym nastawieniu
psychicznym wyrażającym się w nieustępliwości, podtrzymywaniu własnego stanowiska na przekór ewentualnym
próbom jego zmiany. Drugi element, obiektywny, polega na trwaniu takiego stanu rzeczy przez pewien dłuższy czas,
np. na wstrzymywaniu się z zapłatą kolejnych rat alimentacyjnych co najmniej przez 3 miesiące lub płaceniu ich
nieregularnie albo w kwotach znacznie niższych od należnych (zob. postanowienie SN z 7.11.2017 r., II KK 211/17,
www.sn.pl). W rezultacie Sąd Najwyższy uznał, że zmiana treści art. 209 KK poprzez rezygnację ze znamienia
„uporczywości” na rzecz znamion określających okres opóźnienia albo wysokość opóźnionej zaległości nie

stanowi zmiany o charakterze jakościowym, takiej, która świadczyłaby o podjęciu decyzji o kryminalizacji
niealimentacji w oparciu o kryterium, które wcześniej nie było uwzględnione przez prawodawcę.
Postanowienie SN z 20.3.2019 r., I KZP 17/18

Sąd Najwyższy wskazał, że zmiana art. 209 KK nie oznacza pełnej dekryminalizacji niealimentacji. Znamię uporczywości zostało zastąpione znamionami określającymi opóźnienie lub wysokość zaległości, co nie implikuje kryminalizacji. Postanowienie SN z 20.3.2019 r., I KZP 17/18, podkreśliło brak zmian jakościowych w zakresie kryminalizacji niealimentacji.