Zasady łączenia kar pozbawienia wolności i ograniczenia wolności

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że obowiązek połączenia kar pozbawienia wolności i ograniczenia wolności oraz wymierzenia kary łącznej pozbawienia wolności po zamianie kary ograniczenia wolności jest niezgodny z Konstytucją RP. Orzeczenie dotyczyło dwóch pytań z Sądów Rejonowych w Gorzowie Wielkopolskim i Dąbrowie Górniczej. Sprawa dotyczyła zbiegających się przestępstw, wymierzenia kary łącznej oraz roli sądu w procesie wymiaru kary.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, połączenie kar, pozbawienie wolności, ograniczenie wolności, Konstytucja RP, art. 45, art. 87, kara łączna, wymiar kary

Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 87 § 1 KK w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek połączenia kar
pozbawienia wolności i ograniczenia wolności oraz wymierzenia kary łącznej pozbawienia wolności po
dokonaniu zamiany kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności, jest niezgodny z art. 45 ust. 1
i art. 175 ust. 1 Konstytucji RP.
Stan faktyczny
Orzeczenie zostało wydane na skutek dwóch pytań, Sądu Rejonowego w Gorzowie Wielkopolskim – „Czy art. 87 § 1
KK w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości odstąpienia przez sąd od połączenia kar ograniczenia
wolności i pozbawienia wolności oraz wymierzenia w ich miejsce kary łącznej pozbawienia wolności
w sytuacji, gdy skazany nie uchyla się od wykonania kary ograniczenia wolności, jest zgodny z art. 45 ust. 1
Konstytucji RP?”, oraz Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej, który kwestionował zgodność art. 87 § 1 i 2 KK
z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP.
Zgodnie z art. 87 § 1 KK, w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności
i ograniczenia wolności sąd wymierza obligatoryjnie karę łączną pozbawienia wolności, przyjmując, że miesiąc
ograniczenia wolności równa się 15 dniom pozbawienia wolności.
Sąd Rejonowy w Gorzowie Wielkopolskim w uzasadnieniu pytania prawnego wskazał, że jeśli wobec sprawcy
orzeczono karę ograniczenia wolności, jej zamiana na karę zastępczą pozbawienia wolności obwarowana jest oceną,
należącą do sądu, czy skazany uchyla się od odbycia tej kary. Jeśli jednak wobec skazanego toczy się postępowanie
o wydanie wyroku łącznego i zachodzi sytuacja określona w art. 87 § 1 KK, wówczas to samo skazanie, bez żadnej
swobody decyzyjnej, zostaje przekształcone w karę pozbawienia wolności. W rezultacie art. 87 § 1 KK przekreśla
dokonane przez sądy orzekające w sprawach jednostkowych oceny, prognozy kryminologiczne, niwecząc
zastosowane w tych sprawach dyrektywy wymiaru kary. W ocenie Sądu w sytuacji, gdy w grę wchodzi decydowanie
o tak istotnej konstytucyjnie wartości, jaką jest wolność osobista człowieka, całkowite abstrahowanie od sylwetki
kryminologicznej, właściwości, warunków osobistych i postawy skazanego w konkretnej sprawie wydaje się wątpliwe.
Kwestionowany przepis wyłącza możliwość merytorycznego stwierdzenia przez sąd, że z punktu widzenia dyrektyw
wymiaru kary celowym jest pozostawienie tych kar odrębnemu wykonaniu.
Sąd stwierdził, że ustawowa gwarancja pełnej, realnej sądowej kontroli nad potrzebą pozbawienia wolności jednostki
wyklucza konstytucyjną dopuszczalność pozbawienia wolności z mocy prawa. Uznać więc należy, że ograniczeniem
zakresu procesowych gwarancji byłoby wyłączenie realnej roli sądu w podejmowania decyzji o pozbawieniu jednostki
wolności osobistej, nawet jeżeli - formalnie - decyzję w tym zakresie podejmowałby sąd, ale sprowadzony do roli
notarialnej. Procedura zgodna z art. 45 Konstytucji RP nie może ograniczać roli sądu, przy rozstrzyganiu
o zasadniczej zmianie sytuacji prawnej skazanego, do podejmowania decyzji formalnych.
Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej wskazał, że art. 87 § 1 i 2 KK nakazują każdorazowe połączenie kar
pozbawienia wolności i ograniczenia wolności, bez żadnej refleksji nad kwestią tego, czy mogą zostać one wykonane
osobno. Obligatoryjność wymierzania łącznej kary pozbawienia wolności w tej sytuacji sprzeciwia się zasadzie
demokratycznego państwa prawnego, sprawiedliwości proceduralnej oraz zasadzie równości i sprawiedliwego
rozpatrzenia sprawy, a nadto narusza niezależność sądów.
Z uzasadnienia Trybunału
Trybunał Konstytucyjny jednogłośnie stwierdził, że z konstytucyjnego punktu widzenia to sądy mają pełnić funkcję
strażnika wolności osobistej, co wyklucza dopuszczalność pozbawienia wolności z mocy prawa. W rezultacie
w postępowaniu, w którym ma zapaść decyzja dotycząca pozbawienia wolności, zgodnie ze standardem
wynikającym z art. 45 ust. 1 Konstytucji, sąd musi mieć zapewniony pewien zakres możliwości oceny okoliczności
indywidualnej sprawy i ich uwzględnienia przy wymiarze kary, nie może zostać sprowadzony do „roli notarialnej”.
W ocenie Trybunału, w sytuacjach procesowych nieobjętych art. 87 § 2 KK, połączenie kar różnorodzajowych
węzłem kary łącznej pozbawienia wolności po dokonaniu zamiany kary ograniczenia wolności na karę
pozbawienia wolności jest obligatoryjne i niejako automatyczne. W rezultacie stwierdzono, że art. 87 § 1 KK
narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.
Trybunał wskazał, że w art. 175 ust. 1 Konstytucji RP zastrzeżono wyłączność kompetencji sądów w zakresie
sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Niedopuszczalne jest więc wkraczanie przez ustawodawcę w te
kompetencje poprzez wyłączenie możliwość skutecznego wykonywania kary ograniczenia wolności,
wcześniej prawomocnie orzeczonej przez niezawisły sąd, poprzez nakazanie sądowi, który ma obowiązek

wydać wyrok łączny, obligatoryjnej zamiany tej karę na karę pozbawienia wolności po dokonaniu
przeliczenia zgodnie z zasadami wskazanymi w ustawie.
Wyrok TK z 11.6.2019 r., P 20/17

Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 87 § 1 KK narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Orzeczenie to podkreśla rolę sądów jako strażników wolności osobistej oraz konieczność uwzględnienia okoliczności indywidualnych przy wymiarze kary. Decyzja TK wskazała na sprzeczność art. 87 § 1 KK z zasadami demokratycznego państwa prawnego i równości wobec prawa.